(Zawgyi/Unicode)
ကမ္ဘာပေါ်က အောက်ဆီဂျင်ဓာတ်ငွေ့တွေ ဘယ်ကရသလဲဆိုတာလေ့လာနေတဲ့သိပ္ပံပညာရှင်တွေက ဖြစ်နိုင်ခြေတခုကိုတွေ့ရှိထားပါတယ်။ ရှေးနှစ်သန်းပေါင်းများစွာမှာ ရှိခဲ့တဲ့ ဘက်တီးရီးယားပိုးမွှားတွေက နေ့တာရှည်လို့အလင်းရောက်ပိုရလာတဲ့အခါ အောက်ဆီဂျင်တွေပိုပြီးထုတ်လွှတ်တယ်ဆိုတဲ့အချက်ကိ သုတေသီတွေ သွားတွေ့ပါတယ်။ အောက်ဆီဂျင်တွေရှိနေလို့သာ ကမ္ဘာပေါ်မှာ သက်ရှိသတ္တဝါတွေနဲ့ အပင်တွေ အသက်ရှင်သန်နိုင်ကြတာဖြစ်ပါတယ်။ အေပီသတင်းကိုအခြေခံပြီး နန်းလောင်ဝ်က တင်ပြထားပါတယ်။
အမေရီကန်နဲ့ကနေဒါနိုင်ငံနယ်စပ်၊ မီရှီဂန်ပြည်နယ်ထဲက Lake Huron ရေကန် ကြမ်းပြင်အောက်ကနေ ခရမ်းရောင်ရှိတဲ့ ပစ်ချွဲချွဲ ဘက်တီးရီးယားပိုးမွှားတွေကို ယူပြီး ဓာတ်ခွဲခန်းထဲမှာ အလင်းရောင်ပေးပြီး စမ်းသပ်ခဲ့ပါတယ်။ ဒီအခါမှာ အလင်းရောင်များများရလေ ပိုးလေးတွေဆီက အောက်ဆီဂျင်ဓာတ်ပိုထွက်လလေ ဆိုတာကိုတွေ့ရှိခဲ့ပါတယ်။ လွန်ခဲ့တဲ့နှစ်သန်းပေါင်းများစွာက ကမ္ဘာမြေပေါ်မှာ အောက်ဆီဂျင်နည်းနည်းကလေးပဲရှိရာက ခုလိုအတိုင်းအထာထိ ဘယ်လိုတိုးလာသလဲဆိုတဲ့မေးခွန်းက သိပ္ပံပညာအတွက်တော့ ပဟေဋိကြီးတခုအဖြစ်ရှိနေပါသေးတယ်။
ဒီနေရာမှာ Cyanobacteria လို့ခေါ်တဲ့ ပိုးမွှားလေးတွေ ပါဝင်ပတ်သက်မှုရှိနေတာကို သုတေသီတွေ တွေ့ရှိခဲ့ပေမယ့် အောက်ဆီဂျင်ဓာတ်အများအပြားဘယ်လိုပေါ်ပေါက်လာသလဲဆိုတာကတော့ အဖြေရှာမရသေးပါဘူး။ သဘာဝဗီဇပညာဌာန သြဂုတ်လ ၂ ရက်နေ့မှာ ထုတ်ပြန်လိုက်တဲ့ သုတေသနစာတမ်းတခုမှာတော့ ကမ္ဘာလည်ပတ်မှုနှေးကွေးလာပြီး တရက်ကို ၆ နာရီရှိရာကနေ ၂၄ နာရီထိ နေ့တာရှည်လာတာက Cyanobacteria ပိုးမွှားလေးတွေအောက်ဆီဂျင်တွေပိုထုတ်လွတ်နိုင်ဖို့ အဓိကကျတဲ့အချက်ဖြစ်တယ်လို့ ဖော်ပြထားပါတယ်။
လွန်ခဲ့တဲ့ နှစ်ပေါင်း ၂.၄ ဘီလီယံလောက်မှာတော့ ကမ္ဘာ့လေထုထဲမှာ တိုင်းတာကြည့်လို့တောင်မရနိုင်လောက်အောင် အောက်ဆီဂျင်နည်းနည်းကလေးပဲရှိခဲ့တဲ့အတွက်သက်ရှိသတ္တဝါနဲ့ အပင်တွေ အသက်ရှင်သန်လို့မရခဲ့ပါဘူး။ ဒါပေမယ့်လည်း အလင်းရောင်ပိုရလာတဲ့ Cyanobacteria ပိုးမွှားလေးတွေက ကာဗွန်ဒိုင်အောက်ဆိုဒ်ဓာတ်ငွေ့တွေကို ရှုသွင်းပြီး အောက်ဆီဂျင်တွေထုတ်လွှတ်ခဲ့ကြပါတယ်။ ဂျာမဏီနိုင်ငံ Max Planck Institute က ဇီဝဓာတုရူဗေဒပညာရှင် Judith Klatt ခုလိုသုံးသပ်ပါတယ်။
"ကမ္ဘာပေါ်မှာ ဘက်တီးရီးယားပိုးမွှားတွေ နှစ်ပေါင်းသန်းနဲ့ချီ ဖုံးလွှမ်းနေခဲ့ပုံရပါတယ်။ လက်ရှိမှာတော့ သူတို့ကို Middle Island Sinkhole လိုလက်လှမ်းမီဖို့သိပ်ခက်တဲ့ နေရာမျိုးမှာပဲတွေ့ရပါတယ်။ အဲဒီ ဒီပိုးမွှားတွေကပဲ အောက်ဆီဂျင်ဓာတ်ငွေ့တွေအဖြစ် အသွင်ပြောင်းလာစေမယ့် ဓာတ်ငွေ့တွေ အဓီကထုတ်လွှတ်ခဲ့တာပါ။ ဒါကြောင့်လည်း ကျမတို့ ခုလိုအသက်ရှု လို့ရနေတာဖြစ်ပါတယ်။ "
အစပိုင်းမှာ အဲဒီလိုထွက်လာတဲ့ အောက်ဆီဂျင် သိပ်မများဘူးဆိုပေမယ့် နှစ်ဘီလီယံပေါင်း ၄ ရာလောက်ကြာလာတဲ့အခါမှာတော့ ကမ္ဘာ့လေထုထဲ အေက်ဆီဂျင်တွေဟာ ခုလက်ရှိပမာဏာရဲ့ဆယ်ပုံ တပုံလောက်ထိ တိုးလာပါတယ်။ ဒါ အလွန်များတဲ့ ပမာဏဖြစ်တယ်လို့ ဂျာမဏီနိုင်ငံ၊ Max Planck Institute ကအစီရင်ခံစာ ဦးဆောင်ပြုစုသူ သိပ္ပံပညာရှင် Judith Klatt ကပြောပါတယ်။ ဒါကြောင့်လည်း အပင်နဲ့ တိရိစ္တာန်တွေ ပေါက်ပွါးလာပြီး အပင်တွေကလည်း အောက်ဆီဂျင်တွေထုတ်လွှတ်လာတယ်လို့ပြောပါတယ်။ အဲဒီဘက်တီးရီးယားပိုးမွှားတွေကအောက်ဆီ၈ျင်တွေကို ဘာကြောင့်အများအပြားထုတ်လွတ်ခဲ့ကြတာပါလဲ။ ပင်လယ်ဒီရေနဲ့ ကမ္ဘာလည်ပတ်မှု ဆက်စပ်ပုံအကြောင်း လေ့လာနေတဲ့ မီရှီဂန်တက္ကသိုလ် အဏဝါဗေဒပညာရှင် Brian Arbic က ခုလိုသုံးသပ်ပါတယ်။
"အောက်ဆီဂျင်ဓာတ်တွေ စပြီးထွက်လာတဲ့ အချိန်တုန်းက ကမ္ဘာ့လည်ပတ်မှုက အတော်နှေးပါတယ်။ နေထွက်ပြီး နေ့တာရှည်လာတဲ့အခါကျတော့ အဲဒီပိုးမွှားလေးတွေလည်း ဓာတ်ငေ့တွေ ထုတ်လွှတ်ဖို့ အချိန်တွေပိုရလာကြတာပါ။ "
ပင်လယ်ဒီရေတွေနဲ့ လရဲ့ဆွဲငင်အားတွေ တုန့်ပြန်ပုံတွေရှုပ်ထွေးနေခဲ့တာကြောင့် ကမ္ဘာလည်ပတ်မှုနှေးကွေးခဲ့တာဖြစ်ပါတယ်။ အဲဒီအယူအဆမှန်မမှန်ဆိုတာသိနိုင်အောင် လွန်ခဲ့တဲ့နှစ်ပေါင်း၂.၄ ဘီလီယံလောက်ကရှိခဲ့တဲ့ ဘက်တီးရီးယားတွေနဲ့ အလားတူ Lake Huron ရေကန်ကြီးရဲ့ ပေ၈၀ အနက်လောက်ကတွင်းကြီးထဲက ပိုးမွှားတွေကို ယူပြီး မီရှီဂန်နဲ့ ဂျာမန် သုတေသီတွေက စမ်းသပ်ခဲ့ကြပါတယ်။ Judith Klatt ခုလိုဆက်ပြောပါတယ်။
"ကမ္ဘာကြီးဟာ Middle Island Sinkhole တွင်းနက်ကြီးထဲက ပုံစံမျိုး ဖြစ်ခဲ့မယ်လို့ ကျမတို့တော့ တွေးဆထားပါတယ်။ ပင်လယ်ကမ်းခြေတွေမှာ ဒီလိုပိုးမွှားတွေနဲ့ဖုံးလွှမ်းနေမယ်လို့ ထင်ပါတယ်။"
ရေငုပ်သမာေးတွ ယူလာပေးတဲ့ ပစ်ချွဲချွဲ ပိုးမွှားတွေမှာ ကြက်ဥပုပ်ကထွက်တဲ့ အနံ့မျိုးရပါတယ်။ အဲဒီပိုးမွှားတွေကို ၅၂ နာရီကြာ အဆက်မပြတ် အလင်းရောင်ပေးပြီး စမ်းသပ်တဲ့အခါ အောက်ဆီဂျင်တွေပိုထွက်လာတာကို သိပ္ပံပညာရှင်တွေ တွေ့ရှိခဲ့တာပါ။ ဒီတွေ့ရှိချက်ဟာ ကမ္ဘာပေါ်မှာ အောက်ဆီဂျင်တွေဘယ်ကရသလဲဆိုတဲ့ ဖြစ်နိုင်ခြေတခုသာဖြစ်တယ်ဆိုပေမယ့် ချီးကျူးထိုက်တဲ့ ရှင်းလင်းတင်ပြချက်တခုဖြစ်တယ်လို့လည်း သိပ္ပံပညာရှင်အသိုင်းအဝိုင်းက ပြောဆိုကြပါတယ်။
...............................................................................................
ကမ်ဘာပေါျ အောကျဆီဂငြျဓါတျငှေ့ဘယျလိုရောကျလာသလဲ
(Unicode)
ကမ်ဘာပေါျက အောကျဆီဂငြျဓာတျငှေ့တှေ ဘယျကရသလဲဆိုတာလေ့လာနတေဲ့သိပ်ပံပညာရှငျတှကေ ဖွဈနိုငျခွတေခုကိုတှေ့ရှိထားပါတယျ။ ရှေးနှဈသနျးပေါငျးမြားစှာမှာ ရှိခဲ့တဲ့ ဘကျတီးရီးယားပိုးမှှားတှကေ နေ့တာရှညျလို့အလငျးရောကျပိုရလာတဲ့အခါ အောကျဆီဂငြျတှပေိုပွီးထုတျလှှတျတယျဆိုတဲ့အခကြျကိ သုတသေီတှေ သှားတှေ့ပါတယျ။ အောကျဆီဂငြျတှရှေိနလေို့သာ ကမ်ဘာပေါျမှာ သကျရှိသတ်တဝါတှနေဲ့ အပငျတှေ အသကျရှငျသနျနိုငျကွတာဖွဈပါတယျ။ အပေီသတငျးကိုအခွခေံပွီး နနျးလောငျဝျက တငျပွထားပါတယျ။
အမရေီကနျနဲ့ကနဒေါနိုငျငံနယျစပျ၊ မီရှီဂနျပွညျနယျထဲက Lake Huron ရကေနျ ကွမျးပွငျအောကျကနေ ခရမျးရောငျရှိတဲ့ ပဈခြှဲခြှဲ ဘကျတီးရီးယားပိုးမှှားတှကေို ယူပွီး ဓာတျခှဲခနျးထဲမှာ အလငျးရောငျပေးပွီး စမျးသပျခဲ့ပါတယျ။ ဒီအခါမှာ အလငျးရောငျမြားမြားရလေ ပိုးလေးတှဆေီက အောကျဆီဂငြျဓာတျပိုထှကျလလေ ဆိုတာကိုတှေ့ရှိခဲ့ပါတယျ။ လှနျခဲ့တဲ့နှဈသနျးပေါငျးမြားစှာက ကမ်ဘာမွပေေါျမှာ အောကျဆီဂငြျနညျးနညျးကလေးပဲရှိရာက ခုလိုအတိုငျးအထာထိ ဘယျလိုတိုးလာသလဲဆိုတဲ့မေးခှနျးက သိပ်ပံပညာအတှကျတော့ ပဟဋေိကွီးတခုအဖွဈရှိနပေါသေးတယျ။
ဒီနရောမှာ Cyanobacteria လို့ခေါျတဲ့ ပိုးမှှားလေးတှေ ပါဝငျပတျသကျမှုရှိနတောကို သုတသေီတှေ တှေ့ရှိခဲ့ပမေယ့ျ အောကျဆီဂငြျဓာတျအမြားအပွားဘယျလိုပေါျပေါကျလာသလဲဆိုတာကတော့ အဖွရှောမရသေးပါဘူး။ သဘာဝဗီဇပညာဌာန သွဂုတျလ ၂ ရကျနေ့မှာ ထုတျပွနျလိုကျတဲ့ သုတသေနစာတမျးတခုမှာတော့ ကမ်ဘာလညျပတျမှုနှေးကှေးလာပွီး တရကျကို ၆ နာရီရှိရာကနေ ၂၄ နာရီထိ နေ့တာရှညျလာတာက Cyanobacteria ပိုးမှှားလေးတှအေောကျဆီဂငြျတှပေိုထုတျလှတျနိုငျဖို့ အဓိကကတြဲ့အခကြျဖွဈတယျလို့ ဖောျပွထားပါတယျ။
လှနျခဲ့တဲ့ နှဈပေါငျး ၂.၄ ဘီလီယံလောကျမှာတော့ ကမ်ဘာ့လထေုထဲမှာ တိုငျးတာကွည့ျလို့တောငျမရနိုငျလောကျအောငျ အောကျဆီဂငြျနညျးနညျးကလေးပဲရှိခဲ့တဲ့အတှကျသကျရှိသတ်တဝါနဲ့ အပငျတှေ အသကျရှငျသနျလို့မရခဲ့ပါဘူး။ ဒါပမေယ့ျလညျး အလငျးရောငျပိုရလာတဲ့ Cyanobacteria ပိုးမှှားလေးတှကေ ကာဗှနျဒိုငျအောကျဆိုဒျဓာတျငှေ့တှကေို ရှုသှငျးပွီး အောကျဆီဂငြျတှထေုတျလှှတျခဲ့ကွပါတယျ။
ကမ်ဘာပေါျမှာ ဘကျတီးရီးယားပိုးမှှားတှေ နှဈပေါငျးသနျးနဲ့ခြီ ဖုံးလှှမျးနခေဲ့ပုံရပါတယျ။ လကျရှိမှာတော့ သူတို့ကို Middle Island Sinkhole လိုလကျလှမျးမီဖို့သိပျခကျတဲ့ နရောမြိုးမှာပဲတှေ့ရပါတယျ။ အဲဒီ ဒီပိုးမှှားတှကေပဲ အောကျဆီဂငြျဓာတျငှေ့တှအေဖွဈ အသှငျပွောငျးလာစမေယ့ျ ဓာတျငှေ့တှေ အဓီကထုတျလှှတျခဲ့တာပါ။ ဒါကွောင့ျလညျး ကမြတို့ ခုလိုအသကျရှု လို့ရနတောဖွဈပါတယျ။
အစပိုငျးမှာ အဲဒီလိုထှကျလာတဲ့ အောကျဆီဂငြျ သိပျမမြားဘူးဆိုပမေယ့ျ နှဈဘီလီယံပေါငျး ၄ ရာလောကျကွာလာတဲ့အခါမှာတော့ ကမ်ဘာ့လထေုထဲ အကျေဆီဂငြျတှဟော ခုလကျရှိပမာဏာရဲ့ဆယျပုံ တပုံလောကျထိ တိုးလာပါတယျ။ ဒါ အလှနျမြားတဲ့ ပမာဏဖွဈတယျလို့ ဂြာမဏီနိုငျငံ၊ Max Planck Institute ကအစီရငျခံစာ ဦးဆောငျပွုစုသူ ဇီဝဓာတုပညာရှငျ Judith Klatt ကပွောပါတယျ။ ဒါကွောင့ျလညျး အပငျနဲ့ တိရိစ်တာနျတှေ ပေါကျပှါးလာပွီး အပငျတှကေလညျး အောကျဆီဂငြျတှထေုတျလှှတျလာတယျလို့ပွောပါတယျ။ အဲဒီဘကျတီးရီးယားပိုးမှှားတှကေအောကျဆီ၈ငြျတှကေို ဘာကွောင့ျအမြားအပွားထုတျလှတျခဲ့ကွတာပါလဲ။ ပငျလယျဒီရနေဲ့ ကမ်ဘာလညျပတျမှု ဆကျစပျပုံအကွောငျး လေ့လာနတေဲ့ မီရှီဂနျတက်ကသိုလျ အဏဝါဗဒေပညာရှငျ Brian Arbic က ခုလိုသုံးသပျပါတယျ။
"အောကျဆီဂငြျဓာတျတှေ စပွီးထှကျလာတဲ့ အခြိနျတုနျးက ကမ်ဘာ့လညျပတျမှုက အတောျနှေးပါတယျ။ နထှေကျပွီး နေ့တာရှညျလာတဲ့အခါကတြော့ အဲဒီပိုးမှှားလေးတှလေညျး ဓာတျငေ့တှေ ထုတျလှှတျဖို့ အခြိနျတှပေိုရလာကွတာပါ။ "
ပငျလယျဒီရတှေနေဲ့ လရဲ့ဆှဲငငျအားတှေ တုန့ျပွနျပုံတှရှေုပျထှေးနခေဲ့တာကွောင့ျ ကမ်ဘာလညျပတျမှုနှေးကှေးခဲ့တာဖွဈပါတယျ။ အဲဒီအယူအဆမှနျမမှနျဆိုတာသိနိုငျအောငျ လှနျခဲ့တဲ့နှဈပေါငျး၂.၄ ဘီလီယံလောကျကရှိခဲ့တဲ့ ဘကျတီးရီးယားတှနေဲ့ အလားတူ Lake Huron ရကေနျကွီးရဲ့ ပေ၈၀ အနကျလောကျကတှငျးကွီးထဲက ပိုးမှှားတှကေို ယူပွီး မီရှီဂနျနဲ့ ဂြာမနျ သုတသေီတှကေ စမျးသပျခဲ့ကွပါတယျ။
ကမ်ဘာကွီးဟာ Middle Island Sinkhole တှငျးနကျကွီးထဲက ပုံစံမြိုး ဖွဈခဲ့မယျလို့ ကမြတို့တော့ တှေးဆထားပါတယျ။ ပငျလယျကမျးခွတှေမှော ဒီလိုပိုးမှှားတှနေဲ့ဖုံးလှှမျးနမေယျလို့ ထငျပါတယျ။
ရငေုပျသမာေးတှ ယူလာပေးတဲ့ ပဈခြှဲခြှဲ ပိုးမှှားတှမှော ကွကျဥပုပျကထှကျတဲ့ အနံ့မြိုးရပါတယျ။ အဲဒီပိုးမှှားတှကေို ၅၂ နာရီကွာ အဆကျမပွတျ အလငျးရောငျပေးပွီး စမျးသပျတဲ့အခါ အောကျဆီဂငြျတှပေိုထှကျလာတာကို သိပ်ပံပညာရှငျတှေ တှေ့ရှိခဲ့တာပါ။ ဒီတှေ့ရှိခကြျဟာ ကမ်ဘာပေါျမှာ အောကျဆီဂငြျတှဘေယျကရသလဲဆိုတဲ့ ဖွဈနိုငျခွတေခုသာဖွဈတယျဆိုပမေယ့ျ ခြီးကြူးထိုကျတဲ့ ရှငျးလငျးတငျပွခကြျတခုဖွဈတယျလို့လညျး သိပ်ပံပညာရှငျအသိုငျးအဝိုငျးက ပွောဆိုကွပါတယျ။
