(zawgyi)
Glasgow Climate Pact လို့သိကြတဲ့ COP26 ဥတုရာသီညီလာခံပါ သဘောတူညီမှုမှာ နိုင်ငံပေါင်းနှစ်ရာကျော်သဘောတူ လက်မှတ်ထိုးခဲ့ကြပေမယ့်၊ လက်တွေ့အောင်မြင်တိုးတက်မှုကို စောင့်ကြည့်ရဦးမျာပါ။ ကမ္ဘာတဝှမ်းဥတုရာသီပြောင်းလဲမှုကြောင့် ၂၀၂၁ ခုနှစ်အတွင်း ကမ္ဘာ့နေရာစုံက လူမှုဘဝထိခိုက်မှုတွေဖြစ်နေတဲ့အခြေအနေတွေကို စုစည်းတင်ဆက်ထားပါတယ်။ အေပီသတင်းကိုအခြေခံပြီး နန်လောဝ်တင်ပြထားပါတယ်။
ဝင်ရိုးစွန်းဒေသက ရေခဲလွှာတွေအရည်ပျော်ဆင်းလာရာက ကမ္ဘာ့ရေမျက်နှာပြင်တွေမြင့်တက်လာနေသလို ကမ္ဘာအရပ်ရပ်မှာလည်း တောမီးကြီးတွေ ခပ်စိပ်စိပ်လောင်ကျွမ်းလာပါတယ်။ ၂၀၂၁ ခုနှစ်ဟာ ဥတုရာသီပြောင်းလဲမှုဒဏ်ကို လူတွေအများဆုံးကြုံလာရတဲ့နှစ်လည်းဖြစ်ပါတယ်။ တောင်ဝင်ရိုးစွန်းဒေသ Antarctica က Thwaites Glacier ရေခဲလွှာ တချို့အပိုင်းတွေလည်း ခန့်မှန်းထားတာထက် နှစ်ချီစောပြီး လာမယ့် ၅ နှစ်နဲ့ ၁၀နှစ်အတွင်း အရည်ပျော်လာနိုင်တယ်လို့ သိပ္ပံပညာရှင်တွေ သတိပေးနေကြပါတယ်။
ဟိမဝန္တာတောင်ကြောပေါ်မှာရှိတဲ့ အိန္ဒိယပိုင် Kashmir ဒေသထဲက Thajiwas glacier ရေခဲလွှာတွေလည်း စိုးရိမ်စရာကောင်းတဲ့နှုန်းနဲ့ အရည်ပျော်လာနေတယ်လို့ သုတေသီတွေကပြောပါတယ်။ ရေခဲတောင်ကနေ စီးဆင်းလာတဲ့ရေတွေကို မှီခိုလုပ်ကိုင်စားသောက်နေရတဲ့ မြစ်အောက်ပိုင်းက လူတွေအပေါ် ခြိမ်းချောက်မှုတွေဖြစ်လာစေပါတယ်။
ဥတုရာသီပြောင်းလဲမှု ကာကွယ်တားဆီးရေးရည်မှန်းချက်တွေ ပြည့်မှီမယ်ဆိုရင်တောင် မြင့်တက်လာတဲ့ကမ္ဘာ့အပူချိန်ကြောင့် ဒီရာစုနှစ်ကုန်လောက်မှာ ဟိမဝန္တာတောင်ပေါ်က ရေခဲလွှာ ၄ ပုံ ၃ ပုံအရည်ပျော်သွားလိမ့်မယ်လို့ ဟိမဝန္တာတောင်ကြောအရေး သုတေသနပြုလေ့လာနေတဲ့ ICIMOD အဖွဲ့ရဲ့ ၂၀၁၉ အစီရင်ခံစာမှာ ဖော်ပြထားပါတယ်။
လူသားတွေကြောင့်ဖြစ်လာတဲ့ ဥတုရာသီပြောင်းလဲမှုအကျိုးဆက်အဖြစ် ၂၀၀၀ ခုနှစ်နောက်ပိုင်း ဟိမဝန္တာတောင်တန်းပေါ်ကရေခဲလွှာတွေ လွန်ခဲ့တဲ့ ၂၅ နှစ်နဲ့စာရင် နှစ်ဆတိုးပြီး အရည်ပျော်လာတယ်လို့ Sicence Advances 2019 အစီရင်ခံစာမှာလည်း ဖော်ပြထားပါတယ်။
ပင်လယ်ရေတွေ မြင့်တက်လာတာကြောင့် ကမ္ဘာအရပ်ရပ်က ကမ်းရိုးတန်းနေပြည်သူတွေရဲ့ လူမှုဘဝတွေ အကြီးအကျယ်ထိခိုက်နေပါတယ်။ ဥတုရာသီပြောင်းလဲမှုဆိုင်ရာ နိုင်ငံတကာအဖွဲ့ (IPCC) ကလည်း ဒီရာစုနှစ်ကုန်လောက်မှာ ပင်လယ်ရေမျက်နှာပြင် ၃ ပေလောက်ထိတက်လာနိုင်တဲ့အတွက် ကမ်းရိုးတန်းနဲ့ မြေနိမ့်ပိုင်းနေပြည်သူတွေအပေါ် ဆိုးရွားစွာထိခိုက်လိမ့်မယ်လို့ ခန့်မှန်းထားတာပါ။
အီဂျစ်နိုင်ငံက ကမ်းခြေမြို့ Alexandria မှာလည်း ပင်လယ်ဒီရေတွေမြို့ထဲဝင်မလာနိုင်အောင်ကွန်ကရစ်တုံးတွေနဲ့ အကာအရံတွေလုပ်ထားရသလို ၁၅ ရာစုနှစ်ကဆောက်ထားတဲ့ Citadel of Qaitbay ခံတပ်ကို ဒီရေဒဏ်မခံရအောင် မြို့တာဝန်ရှိသူတွေ ထိန်းသိမ်းစောင့်ရှောက်နေရပါတယ်။ ကုလသမဂ္ဂဖွံ့ဖြိုးမှုအစီအစဉ် UNDP ရဲ့အဆိုအရ အီဂျစ်ပြည်သူ သန်း ၁၀၀ ကျော်တို့ကလည်း ဥတုရာသီပြောင်းလဲမှုဒဏ်ကို ဆိုးဆိုးရွားရွားကြုံရမယ့်အလားအလာရှိနေပါတယ်။ ၂၀၂၂ ဥတုရာသီပြောင်းလဲမှု ကုလညီလာခံကို အီဂျစ်နိုင်ငံမှာ ကျင်းပမှာလည်းဖြစ်ပါတယ်။
တခါ ကမ္ဘာတလွှား ထင်ရှားလှတဲ့ ဥရောပက ဗင်းနစ်မြို့ကြီးလည်း ရေကြီးမယ့်အလားအလာတွေမြင်နေရပါပြီ။ နှစ်ပေါင်း ၁၆၀၀ ကျော်သက်တမ်းရှိပြီဖြစ်တဲ့ ဗင်းနစ်မြို့ကြီးလည်း တဖြည်းဖြည်းရေနစ်လာနေတာပါ။
ကော်ဖီဆိုင်ပိုင်ရှင် Annapaola Lavena က ခုလိုပြောပါတယ်။
“ကမ္ဘာလှည့်ခရီးသွားတွေအပေါ် ဗင်းနစ်မြို့နေပြည်သူတွေမှီခိုနေရတာပါ။ ကမ္ဘာလှည့်ခရီးသွားတွေမရှိရင် ဗင်းနစ်မြို့ကြီးလည်းသေသွားမှာဖြစ်ပါတယ်။ ဒါကြောင့် ဗင်းနစ်မြို့ကြီးကို ကယ်တင်ဖို့ ကျမတို့အားလုံးကျိုးစားနေကြပါတယ်။ အတော်လည်း ထိခိုက်ခဲ့ရပြီးပါပြီ။”
ဗင်းနစ်မြို့ထဲ့ရေတက်မလာအောင်အကာအရံတွေလုပ်ဖို့ ဒေါ်လာ ၇ ဘီလီယံနီးပါးအကုန်အကျခံပြီး ဆယ်နှစ်ကျော် လုပ်ကိုင်နေပေမယ့် အကျင့်ပျက်ခြစားမှုတွေကြောင့် ခုထိ စမ်းသပ်မှုအဆင့်ပဲရှိပါသေးတယ်။ ဒီရာစုနှစ်ကုန်လောက်မှာ ဗင်းနစ်မြို့မှာ ၄ ပေနီးပါးထိ ရေတက်လာနိုင်ခြေရှိတယ်လို့ European Geosciences Union အစီရင်ခံစာမှာခန့်မှန်းထားပါတယ်။
တခါ အာရှဖက်က ဟောင်ကောင်ကျွန်းနေပြည်သူတွေအနေနဲ့လည်း ဆိုးရွားပြင်းထန်တဲ့ ရာသီဥတနဲ့ွှ ဒီရေမြင့်တက်မှုနဲ့ သဟဇာတကျအောင်နေနေရတာပါ။ ငါးဖမ်းလုပ်ငန်းနဲ့ အစဉ်အလာအသက်မွေးလာကြတဲ့ Tai O လူမှုအသိုင်းအဝိုင်းလည်း မကြာခင်ပျောက်ကွယ်သွားမယ့်အလားအလာတွေရှိနေပါပြီ။Lantau ကျွန်းအနောက်ဖက်၊ နိုင်ငံတကာလေဆိပ်အနီးမှာရှိတဲ့ တံငါရွာတခုလုံး လာမယ့် ဆယ်စုနှစ်တွေအတွင်း ရေအောက်မှာ နစ်မြှပ်ပျောက်ကွယ်သွားလိမ့်မယ်လို့ ပညာရှင်တွေ ခန့်မှန်းထားပါတယ်။ ၂၀၁၈ နဲ့ ၂၀၁၈ ခုနှစ်တိုင်ဖွန်းမုန်တိုင်းကြောင့် ဒီတံငါရွာလေးကို အကြီးအကျယ်ရေလွှမ်းခဲ့ပါသေးတယ်။ ၁၉ ၇၀ ပြည့်လွန်နှစ်တွေတုန်းက ဒီရွာမှာ လူဦးရေ ၃ သောင်းလောက်ရှိခဲ့ပေမယ့်ခုတော့ ၃ ထောင်လောက်ပဲကျန်ပါတော့တယ်။
ဒီနှစ်ထဲကြုံရတဲ့ သဘောဝဘေးဒဏ်တခုဖြစ်တဲ့ တောမီးကြီးတွေကိုလည်း အမေရီကန်ပြည်ထောင်စု၊ ကယ်လီဖိုးနီးယားပြည်နယ်၊ ရုရှား၊ စပိန်နဲ့ သြစတေေးလျမှာ တွေ့မြင်ခဲ့ရပါတယ်။ ၁၉၈၇ ခုနှစ်နောက်ပိုင်း စံချိန်တင်အပူချိန်မြင့်တက်မှုနဲ့ ကြုံခဲ့ရတဲ့ ဂရိနိုင်ငံမှာလည်း Evia ကျွန်းမှာ သြဂုတ်လထဲ တောမီးအကြီးအကျယ်လောင်ကျွမ်းခဲ့ပါတယ်။ ဒီ တောမီးကြီးဟာ ဆယ်စုနှစ်အတွင်း ဂရိနိုင်ငံမှာကြုံခဲ့ရတဲ့ သဘာ၀ ကပ်ဘေးဆိုးကြီးတခုဖြစ်တယ်လို့ ဝန်ကြီးချုပ် Kyriakos Mitsotakis ကပြောပါတယ်။
“ဒီနေရာက မီးဖိုဆောင်၊ ဟိုနေရာကတော့ မုန့်ဖုတ်တဲ့နေရာနဲ့ ရေခဲသေတ္တာပေါ့။ ခုတော့ ဘာမှ မကျန်တော့ပါဘူး။”
တောမီးကြောင့် နေအိမ်ဆုံးရှုံးခဲ့ရသူ Stavros Aggelou က ပြောတာပါ။
ကမ္ဘာ့လေထုထဲက ကာဗွန်ဒိုက်အောက်ဆိုဒ်ဓာတ်ငွေ့တွေ မျှမျှတတဖြစ်အောင် ထိန်းညှိပေးတဲ့နေရာမှာ သစ်တောကြီးတွေလိုပဲ နွံတောတွေရဲ့ အခန်းကဏ္ဍက သိပ်ကို အရေးပါလှပါတယ်။ ဆွစ်ဇာလန်နိုင်ငံထက်အရွယ်အစားပိုကြီးတဲ့ ရုရှားနိုင်ငံ Great Vasyugan ရွံ့နွံတောကြီးလည်း ထိခိုက်ပျက်စီးမယ့် အနေအထားတွေရှိနေပါတယ်။ ခုတော့ တောမီးတွေ ပိုပြီးလောင်ကျွမ်းလာတာကြောင့်ရော၊ လူ့လုပ်ရပ်ကြောင့် ကမ္ဘာကြီးပိုပြီးပူနွေးလာတဲ့ အခြားအချက်တွေ ကြောင့်ပါ ကာဗွန်ဒိုင်အောက်ဆိုဒ်ဓာတ်ငွေ့တွေသိုလှောင်ပေးထားတဲ့ နွံတောတွေ ပျက်စီးမယ့်အနေအထားနဲ့ရင်ဆိုင်နေရတာပါ။
ကမ္ဘာကို ပိုပြီးပူနွေးလာစေတဲ့ လေထုထဲက ကာဗွန်ဒိုက်အောက်ဆိုဒ်ဓာတ်ငွေ့တွေကို နွံတောတွေက စုပ်ယူပေးနေပါတယ်။ မြေဆွေးတွေ၊ သစ်ရွက်ဆွေးတွေအဖြစ်နဲ့လည်း အဲဒီကာဗွန်ဒိုက်အောက်ဆိုဒ်ဓာတ်ငွေ့တွေကို နှစ်ပေါင်း ထောင်နဲ့ချီ သိုလှောင်ပေးထားကြပါတယ်။ Tomsk ပြည်နယ်တက္ကသိုလ် ထိပ်တန်းဇီဝဗေဒပညာရှင် Sergey Kirpotin ကတော့ Great Vasyugan နွံတောကြီးကို ကာဗွန်သိုလှောင်ပေးတဲ့ စက်ရုံကြီး၊ ကမ္ဘာ့ ရေခဲသေတ္တာကြီးလို့ တင်စားခေါ်ဝေါ်ပါတယ်။
Tomsk ပြည်နယ်တက္ကသိုလ် ထိပ်တန်းဇီဝဗေဒပညာရှင်ဖြစ်သူ Sergey Kirpotin က ခုလိုပြောပါတယ်။
“ကမ္ဘာ့မြေမျက်နှာပြင်ကို ၃ ရာခိုင်နှုန်းလောက်ကို ဖုံးလွှမ်းထားတဲ့ Peatlands လို့လည်းခေါ်တဲ့ စိမ့်မြေတောတွေ၊ နွံတောတွေဟာ ကမ္ဘာတဝန်းသစ်တောတွေက စုပ်ယူထားတဲ့ ကာဗွန်ဒိုင်အောက်ဆိုဒ်ဓာတ်ငွေ့ပမာဏရဲ့ နှစ်ဆ လောက်ကို စုပ်ယူပေးထားပါတယ်။ သူတို့ စုပ်ယူသိုလှောင်ပေးထားတဲ့ကာဗွန်ဒိုက်အောက်ဆိုဒ်ဓာတ်ငွေ့က မြေကြီးတွေထဲမှာ ရှိနေတဲ့ ကာဗွန်ဒိုင်အောက်ဆိုဒ်ဓာတ်ငွေ့ပမာဏ စုစုပေါင်း ရဲ့ ၃၀ ရာခိုင်နှုန်းလောက်ရှိပါတယ်။”
Siberia ဒေသ အနောက်ပိုင်း နယ်မြေ ၄၀ ရာခိုင်နှုန်းလောက်ကို နေရာယူထားတဲ့ ဒီလို နွံတောကြီးမျိုး ကမ္ဘာဘယ်နေရာမှာမှ မရှိပါဘူး။ ဥတုရာသီပြောင်းလဲမှုပြင်းထန်လာတဲ့ ခုလိုကာလကြီးမှာ နွံတောတွေရဲ့ အခန်းကဏ္ဍ၊ ထိန်းသိမ်းစောင့်ရှောက်ရေးနဲ့လေ့လာရေးလုပ်ငန်းတွေ သိပ်ကိုအရေးကြီးလာပြီလို့ သိပ္ပံပညာရှင်တွေက ယုံကြည်ထားကြပါတယ်။ အပူချိန်တိုးလာပြီး တောမီးတွေပိုလောင်ကျွမ်းလာတာကြောင့် သစ်တောတွေရဲ့သိုလှောင်နိုင်မှုအားနည်းလာတဲ့အတွက် နွံတောတွေရဲ့ အခန်းကဏ္ဍက ပိုပြီးအရေးပါလာပါတယ်။ ဒါပေမယ့်လည်း နွံတောတွေ စိမ့်မြေတောတွေကို အနီးကပ် ထိန်းသိမ်းစောင့်ရှောက်ဖို့တော့ လိုတယ်လို့လည်း ပညာရှင်တွေ သတိပေးပါတယ်။
Western Siberia က နွံတောတွေမှာ မီသိန်းဓာတ်ငွေ့တန်ချိန် သန်းပေါင်း ၇၀ လောက်သိုလှောင်ထားတယ်လို့ ကျွမ်းကျင်သူတချို့က ပြောပါတယ်။ ခုတော့ ကမ္ဘာ့ပူနွေးမှုကြောင့် ရေတွေခဲနေတဲ့ အဲဒီနွံတောတွေလည်း အကြီးအကျယ်စပြီး အရည်ပျော်လာနေပါပြီ။ ရေတွေအရည်ပျော်လာတဲ့နေရာတွေမှာ အပေါက်တွေပေါ်လာပြီး ရေကန်သစ်တွေလည်း ပေါ်ထွက်လာသလို ရေကန်ဟောင်းတွေလည်း အရွယ်အစားကြီးလာပါတယ်။ ဒါတင်မကသေးပါဘူး။ ဆိုက်ဘေးရီးယားက နွံတောတွေအရည်ပျော်မှုနှုန်း က အခြားနေရာတွေထက်ပိုပြီးမြန်ဆန်နေတယ်လို့ Kirpotin ကပြောပါတယ်။ မီးသိန်းဓာတ်ငွေ့တွေဟာ လေထုထဲမှာ ၁၂ နှစ်လောက်သာ နေကြပေမယ့် ကာဗွန်ဒိုင်အောက်ဆိုဒ်ဓာတ်ငွေ့တွေကတော့ ရာစုနှစ်နဲ့ချီခံပါတယ်။ လေထုထဲရောက်နေတဲ့ ကာဗွန်ဒိုင်အောင်ဆိုဒ်ဓာတ်ငွေ့က မီသိန်းဓာငွေ့တွေထက် အဆ ၂ ရာကျော်ပိုပါတယ်။
အာဖရိကတိုက် အနောက်ပိုင်း၊ ကုန်းတွင်းပိတ်နိုင်ငံတခုဖြစ်တဲ့ Niger ရဲ့ Simiri မြေရိုင်းလွင်ပြင်မှာ ကုလသမဂ္ဂနဲ့အခြားအလှုရှင်တွေရဲ့အကူအညီနဲ့ အကောင်အထည်ဖော်နေတဲ့ သစ်ပင်စိုက်ပျိုးရေးလုပ်ငန်းက သစ်ပင် သန်းနဲ့ချီဟာလည်း အပူချိန်မြင့်တက်တာနဲ့ မိုးခေါင်တာကြောင့် သေကုန်ပါတယ်။သဲကန္တာရတွေကျယ်မလာရေး၊ ရေရရှိရေးနဲ့ ဒေသခံတွေရဲ့လူမှုစီးပွါး ဖွံ့ဖြိုးတိုးတက်ရေး ရည်ရွယ်ချက်နဲ့ Senegal နိုင်ငံ အနောက်ပိုင်းကနေ Djubouti နိုင်ငံ အရှေ့ပိုင်း တလေ ျှာက် မိုင်ပေါင်း ၅ ထောင်လောက်မှာ ၂၀၀၇ ခုနှစ်ကစပြီး အပင်တွေစိုက်လာတာပါ။ ခုချိန်ထိတော့ ရည်မှန်းချက်ရဲ့ ၄ ရာခိုင်နှုန်းပဲ ပြည့်မှီပါသေးတယ်။ ဒေါ်လာ ၄၃ ဘီလီယံထိကုန်ကျနိုင်တဲ့အတွက် ခုလိုကပ်ရောဂါကာလမှာ အကောင်အထည်ဖော်ဖို့ ဖြစ်နိုင်ခြေရှိတဲ့အတွက် လူမှုအသိုင်းအဝိုင်းက တနိုင်တပိုင်ပါဝင်လုပ်ကိုင်ဖို့ ကျိုးပမ်းလာကြပါတယ်။
“ဆုံးရှုံးသွားတဲ့ သစ်တော်တွေပြန်ရှင်သန်လာအောင်လုပ်နိုင်မလားဆိုတာ ကမ္ဘာကစောင့်ကြည့်နေပါတယ်။ ဒီအချိန်က အရေးကြီးပါတယ်။ ဒါကြောင့် လူတဦးချင်းအနေနဲ့ ကမ္ဘာမြေကြီး ဖွံ့ဖြိုးတိုးတက်အောင်ဘယ်လို လုပ်နိုင်မလဲဆိုတာ ပြန်စဉ်းစားရမှာဖြစ်ပါတယ်။”
Ecovillages and Green Sectors ရဲ့ စိုက်ပျိုးရေးအင်ဂျင်နီယာ Aly Ndiaye ဖြစ်ပါတယ်။
စပိန်နိုင်ငံတောင်ပိုင်းမှာလည်း သဲကန္တာရတွေ ကျယ်မလာအောင်၊မြေဆီသြဇာထိန်းနိုင်အောင် လုပ်ကိုင်နေပါတယ်။ Granada ဒေသထဲက Hernan-Valle ဒေသမှာ နိုဝင်ဘာကနေ ဧပြီလထိ ညစဉ် ဆီးနှင်းကျတတ်ပြီး မိုးလည်းသိပ်မရွာတတ်ပါဘူး။ အပူချိန်လည်း ပုံမှန်မဟုတ်သလို နွေရာသီနေ့အပူချိန် ၈၀ ဒီဂရီဆဲလ်စိယပ်ထိရှိတတ်ပြီး ဆောင်းတွင်းဆိုရင် အနုတ်၁၅ထိ ရှိတတ်ပါတယ်။ ဒေသခံစိုက်ပျိုးရေးသမား အယောက် ၂ ရာကျော်တို့လည်း AlVelal Association အဖွဲ့နဲ့ အကျိုးတူပူးပေါင်းပြီး မြေဆီသြဇာကြွယ်ဝလာအောင် လုပ်ကိုင်နေကြပါတယ်။
စိုက်ပျိုးရေးသမား Fran Martinez က ခုလိုပြောပါတယ်။
“စိုက်ပျိုးမြေတွေကို သစ်တောမြေနေရာတွေ ဖြစ်လာအောင် ကျနော်တို့ ကျိုးစားဖန်တီးနေပါတယ်။ ခြားနားချက်ကတော့ သီးနှံအမျိုးအစားတွေပြောင်းစိုက်တာပါ။ သံလွင်ပင်တွေနေရာမှာ ထင်းရှုးနဲ့ အစားထိုးစိုက်ပြီး ချုံတောတွေနေရာမှာ ငရုပ်ပွတွေနဲ့ ခရမ်းသီးပင်တွေ စိုက်ပါတယ်။ ဇီဝဂေဟစနစ်တွေ မြေဆီသြဇာအမျိုးအစားတွေ အတူတူပါပဲ။”
စွမ်းအင်ကဏ္ဍဖက်မှာတော့ ကမ္ဘာမှာ အကြီးဆုံးလို့ပြောရမယ့် ကုမ္ပဏီတခုက ဗြိတိန်နိုင်ငံ Scotland နယ်ထဲက ကမ်းလွန်ပင်လယ်ပြင်ထဲမှာရှိပါတယ်။
၂၀၁၇ ခုနှစ်မှာစတင်ခဲ့တဲ့ Hywind Scotland လေစွမ်းအင်ထုတ်ယူူရေးလုပ်ငန်းက လေပြင်းတွေတိုက်တဲ့ စကော့တလန်နယ်မှာရှိတဲ့အတွက် ယူကေနိုင်ငံထဲက အခြားအလားတူလုပ်ငန်းတွေထက်ပိုပြီးအလုပ်ဖြစ်ပါတယ်။ ၂၀၃၅ ခုနှစ်အရောက်မှာ ဗြိတိန်တနိုင်ငံလုံး ပြန်ပြည့်မြဲစွမ်းအင်ကရရတဲ့ လ ျှပ်စစ်ဓာတ်အားကိုပဲ အသုံးပြုမယ်လို့ COP26 ညီလာခံမှာ ဗြိတိန်အစိုးရက ကြေငြာခဲ့ပါတယ်။ ဗြိတိန်နိုင်ငံမှာ စွမ်းအင်အများစုကို နေစွမ်းအင်နဲ့ လေစွမ်းအင်ကနေရယူနေတာဖြစ်ပြီး ကျောက်မီးသွေးတွေသိပ်ပြီးမသုံးတော့ပါဘူး။ ဒါပေမယ့်လည်း သဘာ၀ ဓာတ်ငွေ့အပေါ်မှာတော့ အများကြီးအားကိုးနေရပါသေးတယ်။
ကမ္ဘာ့ကုလသမဂ္ဂရဲ့ဦးဆောင်မှုနဲ့ ဖန်လုံအိမ်ဓာတ်ငွေ့ထုတ်လွတ်မှု လေ ျှာ့ချရေး နိုင်ငံစုံ နည်းလမ်းအမျိုးမျိုးနဲ့ ခုလိုကျိုးပမ်းနေပေမယ့် ဖန်လုံအိမ်ဓာတ်ငွေ့ထုတ်လွှတ်မှုတွေ လျော့ကျမသွားသလို ဥတုရာသီပြောင်းလဲမှု အကျိုးဆက်အဖြစ် သဘာ၀ ကပ်ဘေးဒဏ်တွေ တနေ့တခြားပိုဆိုးရွားပြင်းထန်လာနေပါတယ်။ Glasgow ညီလာခံမှာလည်း ဖန်လုံအိမ်ဓာတ်ငွေ့လျော့ချရေး ရည်မှန်းချက်အတိုင်းဆက်လက်အကောင်အထည်ဖော်ဖို့ နိုင်ငံစုံသဘောတူညီခဲ့ကြပါတယ်။ ကမ္ဘာ့ပူနွေးမှုဖြစ်စေတဲ့ အဓိကလက်သည်တရားခံ ကျောက်မီးသွေးအသုံးပြုမှုကို အတတ်နိုင်ဆုံးလျော့ချသွားဖို့သဘောတူခဲ့ကြသလို ဖန်လုံအိမ်ဓာတ်ငွေ့ အများဆုံးထုတ်လွှတ်နေသူတွေအနေနဲ့ ကာဗွန်ဒိုင်အောက်ဆိုဒ်ဓာတ်ငွေ့တွေ ထပ်ပြီ းလျော့ချဖို့ နောက်နှစ်ညီလာခံမှာ လာရောက်ကတိပြုဖို့လည်း ညီလာခံမှာ သဘောတူညီခဲ့ကြပါတယ်။
(unicode)
Glasgow Climate Pact လို့သိကွတဲ့ COP26 ဥတုရာသီညီလာခံပါ သဘောတူညီမှုမှာ နိုငျငံပေါငျးနှဈရာကြောျသဘောတူ လကျမှတျထိုးခဲ့ကွပမေယ့ျ၊ လကျတှေ့အောငျမွငျတိုးတကျမှုကို စောင့ျကွည့ျရဦးမြာပါ။ ကမ်ဘာတဝှမျးဥတုရာသီပွောငျးလဲမှုကွောင့ျ ၂၀၂၁ ခုနှဈအတှငျး ကမ်ဘာ့နရောစုံက လူမှုဘဝထိခိုကျမှုတှဖွေဈနတေဲ့အခွအေနတှေကေို စုစညျးတငျဆကျထားပါတယျ။ အပေီသတငျးကိုအခွခေံပွီး နနျလောဝျတငျပွထားပါတယျ။
ဝငျရိုးစှနျးဒသေက ရခေဲလှှာတှအေရညျပြောျဆငျးလာရာက ကမ်ဘာ့ရမေကြျနှာပွငျတှမွေင့ျတကျလာနသေလို ကမ်ဘာအရပျရပျမှာလညျး တောမီးကွီးတှေ ခပျစိပျစိပျလောငျကြှမျးလာပါတယျ။ ၂၀၂၁ ခုနှဈဟာ ဥတုရာသီပွောငျးလဲမှုဒဏျကို လူတှအေမြားဆုံးကွုံလာရတဲ့နှဈလညျးဖွဈပါတယျ။ တောငျဝငျရိုးစှနျးဒသေ Antarctica က Thwaites Glacier ရခေဲလှှာ တခြို့အပိုငျးတှလေညျး ခန့ျမှနျးထားတာထကျ နှဈခြီစောပွီး လာမယ့ျ ၅ နှဈနဲ့ ၁၀နှဈအတှငျး အရညျပြောျလာနိုငျတယျလို့ သိပ်ပံပညာရှငျတှေ သတိပေးနကွေပါတယျ။
ဟိမဝန်တာတောငျကွောပေါျမှာရှိတဲ့ အိန်ဒိယပိုငျ Kashmir ဒသေထဲက Thajiwas glacier ရခေဲလှှာတှလေညျး စိုးရိမျစရာကောငျးတဲ့နှုနျးနဲ့ အရညျပြောျလာနတေယျလို့ သုတသေီတှကေပွောပါတယျ။ ရခေဲတောငျကနေ စီးဆငျးလာတဲ့ရတှေကေို မှီခိုလုပျကိုငျစားသောကျနရေတဲ့ မွဈအောကျပိုငျးက လူတှအေပေါျ ခွိမျးခြောကျမှုတှဖွေဈလာစပေါတယျ။
ဥတုရာသီပွောငျးလဲမှု ကာကှယျတားဆီးရေးရညျမှနျးခကြျတှေ ပွည့ျမှီမယျဆိုရငျတောငျ မွင့ျတကျလာတဲ့ကမ်ဘာ့အပူခြိနျကွောင့ျ ဒီရာစုနှဈကုနျလောကျမှာ ဟိမဝန်တာတောငျပေါျက ရခေဲလှှာ ၄ ပုံ ၃ ပုံအရညျပြောျသှားလိမ့ျမယျလို့ ဟိမဝန်တာတောငျကွောအရေး သုတသေနပွုလေ့လာနတေဲ့ ICIMOD အဖှဲ့ရဲ့ ၂၀၁၉ အစီရငျခံစာမှာ ဖောျပွထားပါတယျ။
လူသားတှကွေောင့ျဖွဈလာတဲ့ ဥတုရာသီပွောငျးလဲမှုအကြိုးဆကျအဖွဈ ၂၀၀၀ ခုနှဈနောကျပိုငျး ဟိမဝန်တာတောငျတနျးပေါျကရခေဲလှှာတှေ လှနျခဲ့တဲ့ ၂၅ နှဈနဲ့စာရငျ နှဈဆတိုးပွီး အရညျပြောျလာတယျလို့ Sicence Advances 2019 အစီရငျခံစာမှာလညျး ဖောျပွထားပါတယျ။
ပငျလယျရတှေေ မွင့ျတကျလာတာကွောင့ျ ကမ်ဘာအရပျရပျက ကမျးရိုးတနျးနပွေညျသူတှရေဲ့ လူမှုဘဝတှေ အကွီးအကယြျထိခိုကျနပေါတယျ။ ဥတုရာသီပွောငျးလဲမှုဆိုငျရာ နိုငျငံတကာအဖှဲ့ (IPCC) ကလညျး ဒီရာစုနှဈကုနျလောကျမှာ ပငျလယျရမေကြျနှာပွငျ ၃ ပလေောကျထိတကျလာနိုငျတဲ့အတှကျ ကမျးရိုးတနျးနဲ့ မွနေိမ့ျပိုငျးနပွေညျသူတှအေပေါျ ဆိုးရှားစှာထိခိုကျလိမ့ျမယျလို့ ခန့ျမှနျးထားတာပါ။
အီဂစြျနိုငျငံက ကမျးခွမွေို့ Alexandria မှာလညျး ပငျလယျဒီရတှေမွေို့ထဲဝငျမလာနိုငျအောငျကှနျကရဈတုံးတှနေဲ့ အကာအရံတှလေုပျထားရသလို ၁၅ ရာစုနှဈကဆောကျထားတဲ့ Citadel of Qaitbay ခံတပျကို ဒီရဒေဏျမခံရအောငျ မွို့တာဝနျရှိသူတှေ ထိနျးသိမျးစောင့ျရှောကျနရေပါတယျ။ ကုလသမဂ်ဂဖှံ့ဖွိုးမှုအစီအစဉျ UNDP ရဲ့အဆိုအရ အီဂစြျပွညျသူ သနျး ၁၀၀ ကြောျတို့ကလညျး ဥတုရာသီပွောငျးလဲမှုဒဏျကို ဆိုးဆိုးရှားရှားကွုံရမယ့ျအလားအလာရှိနပေါတယျ။ ၂၀၂၂ ဥတုရာသီပွောငျးလဲမှု ကုလညီလာခံကို အီဂစြျနိုငျငံမှာ ကငြျးပမှာလညျးဖွဈပါတယျ။
တခါ ကမ်ဘာတလှှား ထငျရှားလှတဲ့ ဥရောပက ဗငျးနဈမွို့ကွီးလညျး ရကွေီးမယ့ျအလားအလာတှမွေငျနရေပါပွီ။ နှဈပေါငျး ၁၆၀၀ ကြောျသကျတမျးရှိပွီဖွဈတဲ့ ဗငျးနဈမွို့ကွီးလညျး တဖွညျးဖွညျးရနေဈလာနတောပါ။
ကောျဖီဆိုငျပိုငျရှငျ Annapaola Lavena က ခုလိုပွောပါတယျ။
“ကမ်ဘာလှည့ျခရီးသှားတှအေပေါျ ဗငျးနဈမွို့နပွေညျသူတှမှေီခိုနရေတာပါ။ ကမ်ဘာလှည့ျခရီးသှားတှမေရှိရငျ ဗငျးနဈမွို့ကွီးလညျးသသှေားမှာဖွဈပါတယျ။ ဒါကွောင့ျ ဗငျးနဈမွို့ကွီးကို ကယျတငျဖို့ ကမြတို့အားလုံးကြိုးစားနကွေပါတယျ။ အတောျလညျး ထိခိုကျခဲ့ရပွီးပါပွီ။”
ဗငျးနဈမွို့ထဲ့ရတေကျမလာအောငျအကာအရံတှလေုပျဖို့ ဒေါျလာ ၇ ဘီလီယံနီးပါးအကုနျအကခြံပွီး ဆယျနှဈကြောျ လုပျကိုငျနပေမေယ့ျ အကငြ့ျပကြျခွစားမှုတှကွေောင့ျ ခုထိ စမျးသပျမှုအဆင့ျပဲရှိပါသေးတယျ။ ဒီရာစုနှဈကုနျလောကျမှာ ဗငျးနဈမွို့မှာ ၄ ပနေီးပါးထိ ရတေကျလာနိုငျခွရှေိတယျလို့ European Geosciences Union အစီရငျခံစာမှာခန့ျမှနျးထားပါတယျ။
တခါ အာရှဖကျက ဟောငျကောငျကြှနျးနပွေညျသူတှအေနနေဲ့လညျး ဆိုးရှားပွငျးထနျတဲ့ ရာသီဥတနဲ့ှှ ဒီရမွေင့ျတကျမှုနဲ့ သဟဇာတကအြောငျနနေရေတာပါ။ ငါးဖမျးလုပျငနျးနဲ့ အစဉျအလာအသကျမှေးလာကွတဲ့ Tai O လူမှုအသိုငျးအဝိုငျးလညျး မကွာခငျပြောကျကှယျသှားမယ့ျအလားအလာတှရှေိနပေါပွီ။Lantau ကြှနျးအနောကျဖကျ၊ နိုငျငံတကာလဆေိပျအနီးမှာရှိတဲ့ တံငါရှာတခုလုံး လာမယ့ျ ဆယျစုနှဈတှအေတှငျး ရအေောကျမှာ နဈမွှပျပြောကျကှယျသှားလိမ့ျမယျလို့ ပညာရှငျတှေ ခန့ျမှနျးထားပါတယျ။ ၂၀၁၈ နဲ့ ၂၀၁၈ ခုနှဈတိုငျဖှနျးမုနျတိုငျးကွောင့ျ ဒီတံငါရှာလေးကို အကွီးအကယြျရလှေှမျးခဲ့ပါသေးတယျ။ ၁၉ ၇၀ ပွည့ျလှနျနှဈတှတေုနျးက ဒီရှာမှာ လူဦးရေ ၃ သောငျးလောကျရှိခဲ့ပမေယ့ျခုတော့ ၃ ထောငျလောကျပဲကနြျပါတော့တယျ။
ဒီနှဈထဲကွုံရတဲ့ သဘောဝဘေးဒဏျတခုဖွဈတဲ့ တောမီးကွီးတှကေိုလညျး အမရေီကနျပွညျထောငျစု၊ ကယျလီဖိုးနီးယားပွညျနယျ၊ ရုရှား၊ စပိနျနဲ့ သွစတေေးလမြှာ တှေ့မွငျခဲ့ရပါတယျ။ ၁၉၈၇ ခုနှဈနောကျပိုငျး စံခြိနျတငျအပူခြိနျမွင့ျတကျမှုနဲ့ ကွုံခဲ့ရတဲ့ ဂရိနိုငျငံမှာလညျး Evia ကြှနျးမှာ သွဂုတျလထဲ တောမီးအကွီးအကယြျလောငျကြှမျးခဲ့ပါတယျ။ ဒီ တောမီးကွီးဟာ ဆယျစုနှဈအတှငျး ဂရိနိုငျငံမှာကွုံခဲ့ရတဲ့ သဘာ၀ ကပျဘေးဆိုးကွီးတခုဖွဈတယျလို့ ဝနျကွီးခြုပျ Kyriakos Mitsotakis ကပွောပါတယျ။
“ဒီနရောက မီးဖိုဆောငျ၊ ဟိုနရောကတော့ မုန့ျဖုတျတဲ့နရောနဲ့ ရခေဲသတေ်တာပေါ့။ ခုတော့ ဘာမှ မကနြျတော့ပါဘူး။”
တောမီးကွောင့ျ နအေိမျဆုံးရှုံးခဲ့ရသူ Stavros Aggelou က ပွောတာပါ။
ကမ်ဘာ့လထေုထဲက ကာဗှနျဒိုကျအောကျဆိုဒျဓာတျငှေ့တှေ မြှမြှတတဖွဈအောငျ ထိနျးညှိပေးတဲ့နရောမှာ သဈတောကွီးတှလေိုပဲ နှံတောတှရေဲ့ အခနျးကဏ်ဍက သိပျကို အရေးပါလှပါတယျ။ ဆှဈဇာလနျနိုငျငံထကျအရှယျအစားပိုကွီးတဲ့ ရုရှားနိုငျငံ Great Vasyugan ရှံ့နှံတောကွီးလညျး ထိခိုကျပကြျစီးမယ့ျ အနအေထားတှရှေိနပေါတယျ။ ခုတော့ တောမီးတှေ ပိုပွီးလောငျကြှမျးလာတာကွောင့ျရော၊ လူ့လုပျရပျကွောင့ျ ကမ်ဘာကွီးပိုပွီးပူနှေးလာတဲ့ အခွားအခကြျတှေ ကွောင့ျပါ ကာဗှနျဒိုငျအောကျဆိုဒျဓာတျငှေ့တှသေိုလှောငျပေးထားတဲ့ နှံတောတှေ ပကြျစီးမယ့ျအနအေထားနဲ့ရငျဆိုငျနရေတာပါ။
ကမ်ဘာကို ပိုပွီးပူနှေးလာစတေဲ့ လထေုထဲက ကာဗှနျဒိုကျအောကျဆိုဒျဓာတျငှေ့တှကေို နှံတောတှကေ စုပျယူပေးနပေါတယျ။ မွဆှေေးတှေ၊ သဈရှကျဆှေးတှအေဖွဈနဲ့လညျး အဲဒီကာဗှနျဒိုကျအောကျဆိုဒျဓာတျငှေ့တှကေို နှဈပေါငျး ထောငျနဲ့ခြီ သိုလှောငျပေးထားကွပါတယျ။ Tomsk ပွညျနယျတက်ကသိုလျ ထိပျတနျးဇီဝဗဒေပညာရှငျ Sergey Kirpotin ကတော့ Great Vasyugan နှံတောကွီးကို ကာဗှနျသိုလှောငျပေးတဲ့ စကျရုံကွီး၊ ကမ်ဘာ့ ရခေဲသတေ်တာကွီးလို့ တငျစားခေါျဝေါျပါတယျ။
Tomsk ပွညျနယျတက်ကသိုလျ ထိပျတနျးဇီဝဗဒေပညာရှငျဖွဈသူ Sergey Kirpotin က ခုလိုပွောပါတယျ။
“ကမ်ဘာ့မွမေကြျနှာပွငျကို ၃ ရာခိုငျနှုနျးလောကျကို ဖုံးလှှမျးထားတဲ့ Peatlands လို့လညျးခေါျတဲ့ စိမ့ျမွတေောတှေ၊ နှံတောတှဟော ကမ်ဘာတဝနျးသဈတောတှကေ စုပျယူထားတဲ့ ကာဗှနျဒိုငျအောကျဆိုဒျဓာတျငှေ့ပမာဏရဲ့ နှဈဆ လောကျကို စုပျယူပေးထားပါတယျ။ သူတို့ စုပျယူသိုလှောငျပေးထားတဲ့ကာဗှနျဒိုကျအောကျဆိုဒျဓာတျငှေ့က မွကွေီးတှထေဲမှာ ရှိနတေဲ့ ကာဗှနျဒိုငျအောကျဆိုဒျဓာတျငှေ့ပမာဏ စုစုပေါငျး ရဲ့ ၃၀ ရာခိုငျနှုနျးလောကျရှိပါတယျ။”
Siberia ဒသေ အနောကျပိုငျး နယျမွေ ၄၀ ရာခိုငျနှုနျးလောကျကို နရောယူထားတဲ့ ဒီလို နှံတောကွီးမြိုး ကမ်ဘာဘယျနရောမှာမှ မရှိပါဘူး။ ဥတုရာသီပွောငျးလဲမှုပွငျးထနျလာတဲ့ ခုလိုကာလကွီးမှာ နှံတောတှရေဲ့ အခနျးကဏ်ဍ၊ ထိနျးသိမျးစောင့ျရှောကျရေးနဲ့လေ့လာရေးလုပျငနျးတှေ သိပျကိုအရေးကွီးလာပွီလို့ သိပ်ပံပညာရှငျတှကေ ယုံကွညျထားကွပါတယျ။ အပူခြိနျတိုးလာပွီး တောမီးတှပေိုလောငျကြှမျးလာတာကွောင့ျ သဈတောတှရေဲ့သိုလှောငျနိုငျမှုအားနညျးလာတဲ့အတှကျ နှံတောတှရေဲ့ အခနျးကဏ်ဍက ပိုပွီးအရေးပါလာပါတယျ။ ဒါပမေယ့ျလညျး နှံတောတှေ စိမ့ျမွတေောတှကေို အနီးကပျ ထိနျးသိမျးစောင့ျရှောကျဖို့တော့ လိုတယျလို့လညျး ပညာရှငျတှေ သတိပေးပါတယျ။
Western Siberia က နှံတောတှမှော မီသိနျးဓာတျငှေ့တနျခြိနျ သနျးပေါငျး ၇၀ လောကျသိုလှောငျထားတယျလို့ ကြှမျးကငြျသူတခြို့က ပွောပါတယျ။ ခုတော့ ကမ်ဘာ့ပူနှေးမှုကွောင့ျ ရတှေခေဲနတေဲ့ အဲဒီနှံတောတှလေညျး အကွီးအကယြျစပွီး အရညျပြောျလာနပေါပွီ။ ရတှေအေရညျပြောျလာတဲ့နရောတှမှော အပေါကျတှပေေါျလာပွီး ရကေနျသဈတှလေညျး ပေါျထှကျလာသလို ရကေနျဟောငျးတှလေညျး အရှယျအစားကွီးလာပါတယျ။ ဒါတငျမကသေးပါဘူး။ ဆိုကျဘေးရီးယားက နှံတောတှအေရညျပြောျမှုနှုနျး က အခွားနရောတှထေကျပိုပွီးမွနျဆနျနတေယျလို့ Kirpotin ကပွောပါတယျ။ မီးသိနျးဓာတျငှေ့တှဟော လထေုထဲမှာ ၁၂ နှဈလောကျသာ နကွေပမေယ့ျ ကာဗှနျဒိုငျအောကျဆိုဒျဓာတျငှေ့တှကေတော့ ရာစုနှဈနဲ့ခြီခံပါတယျ။ လထေုထဲရောကျနတေဲ့ ကာဗှနျဒိုငျအောငျဆိုဒျဓာတျငှေ့က မီသိနျးဓာငှေ့တှထေကျ အဆ ၂ ရာကြောျပိုပါတယျ။
အာဖရိကတိုကျ အနောကျပိုငျး၊ ကုနျးတှငျးပိတျနိုငျငံတခုဖွဈတဲ့ Niger ရဲ့ Simiri မွရေိုငျးလှငျပွငျမှာ ကုလသမဂ်ဂနဲ့အခွားအလှုရှငျတှရေဲ့အကူအညီနဲ့ အကောငျအထညျဖောျနတေဲ့ သဈပငျစိုကျပြိုးရေးလုပျငနျးက သဈပငျ သနျးနဲ့ခြီဟာလညျး အပူခြိနျမွင့ျတကျတာနဲ့ မိုးခေါငျတာကွောင့ျ သကေုနျပါတယျ။သဲကန်တာရတှကေယြျမလာရေး၊ ရရေရှိရေးနဲ့ ဒသေခံတှရေဲ့လူမှုစီးပှါး ဖှံ့ဖွိုးတိုးတကျရေး ရညျရှယျခကြျနဲ့ Senegal နိုငျငံ အနောကျပိုငျးကနေ Djubouti နိုငျငံ အရှေ့ပိုငျး တလေ ြှာကျ မိုငျပေါငျး ၅ ထောငျလောကျမှာ ၂၀၀၇ ခုနှဈကစပွီး အပငျတှစေိုကျလာတာပါ။ ခုခြိနျထိတော့ ရညျမှနျးခကြျရဲ့ ၄ ရာခိုငျနှုနျးပဲ ပွည့ျမှီပါသေးတယျ။ ဒေါျလာ ၄၃ ဘီလီယံထိကုနျကနြိုငျတဲ့အတှကျ ခုလိုကပျရောဂါကာလမှာ အကောငျအထညျဖောျဖို့ ဖွဈနိုငျခွရှေိတဲ့အတှကျ လူမှုအသိုငျးအဝိုငျးက တနိုငျတပိုငျပါဝငျလုပျကိုငျဖို့ ကြိုးပမျးလာကွပါတယျ။
“ဆုံးရှုံးသှားတဲ့ သဈတောျတှပွေနျရှငျသနျလာအောငျလုပျနိုငျမလားဆိုတာ ကမ်ဘာကစောင့ျကွည့ျနပေါတယျ။ ဒီအခြိနျက အရေးကွီးပါတယျ။ ဒါကွောင့ျ လူတဦးခငြျးအနနေဲ့ ကမ်ဘာမွကွေီး ဖှံ့ဖွိုးတိုးတကျအောငျဘယျလို လုပျနိုငျမလဲဆိုတာ ပွနျစဉျးစားရမှာဖွဈပါတယျ။”
Ecovillages and Green Sectors ရဲ့ စိုကျပြိုးရေးအငျဂငြျနီယာ Aly Ndiaye ဖွဈပါတယျ။
စပိနျနိုငျငံတောငျပိုငျးမှာလညျး သဲကန်တာရတှေ ကယြျမလာအောငျ၊မွဆေီသွဇာထိနျးနိုငျအောငျ လုပျကိုငျနပေါတယျ။ Granada ဒသေထဲက Hernan-Valle ဒသေမှာ နိုဝငျဘာကနေ ဧပွီလထိ ညစဉျ ဆီးနှငျးကတြတျပွီး မိုးလညျးသိပျမရှာတတျပါဘူး။ အပူခြိနျလညျး ပုံမှနျမဟုတျသလို နှရောသီနေ့အပူခြိနျ ၈၀ ဒီဂရီဆဲလျစိယပျထိရှိတတျပွီး ဆောငျးတှငျးဆိုရငျ အနုတျ၁၅ထိ ရှိတတျပါတယျ။ ဒသေခံစိုကျပြိုးရေးသမား အယောကျ ၂ ရာကြောျတို့လညျး AlVelal Association အဖှဲ့နဲ့ အကြိုးတူပူးပေါငျးပွီး မွဆေီသွဇာကွှယျဝလာအောငျ လုပျကိုငျနကွေပါတယျ။
စိုကျပြိုးရေးသမား Fran Martinez က ခုလိုပွောပါတယျ။
“စိုကျပြိုးမွတှေကေို သဈတောမွနေရောတှေ ဖွဈလာအောငျ ကနြောျတို့ ကြိုးစားဖနျတီးနပေါတယျ။ ခွားနားခကြျကတော့ သီးနှံအမြိုးအစားတှပွေောငျးစိုကျတာပါ။ သံလှငျပငျတှနေရောမှာ ထငျးရှုးနဲ့ အစားထိုးစိုကျပွီး ခြုံတောတှနေရောမှာ ငရုပျပှတှနေဲ့ ခရမျးသီးပငျတှေ စိုကျပါတယျ။ ဇီဝဂဟေစနဈတှေ မွဆေီသွဇာအမြိုးအစားတှေ အတူတူပါပဲ။”
စှမျးအငျကဏ်ဍဖကျမှာတော့ ကမ်ဘာမှာ အကွီးဆုံးလို့ပွောရမယ့ျ ကုမ်ပဏီတခုက ဗွိတိနျနိုငျငံ Scotland နယျထဲက ကမျးလှနျပငျလယျပွငျထဲမှာရှိပါတယျ။
၂၀၁၇ ခုနှဈမှာစတငျခဲ့တဲ့ Hywind Scotland လစှေမျးအငျထုတျယူူရေးလုပျငနျးက လပွေငျးတှတေိုကျတဲ့ စကော့တလနျနယျမှာရှိတဲ့အတှကျ ယူကနေိုငျငံထဲက အခွားအလားတူလုပျငနျးတှထေကျပိုပွီးအလုပျဖွဈပါတယျ။ ၂၀၃၅ ခုနှဈအရောကျမှာ ဗွိတိနျတနိုငျငံလုံး ပွနျပွည့ျမွဲစှမျးအငျကရရတဲ့ လ ြှပျစဈဓာတျအားကိုပဲ အသုံးပွုမယျလို့ COP26 ညီလာခံမှာ ဗွိတိနျအစိုးရက ကွငွောခဲ့ပါတယျ။ ဗွိတိနျနိုငျငံမှာ စှမျးအငျအမြားစုကို နစှေမျးအငျနဲ့ လစှေမျးအငျကနရေယူနတောဖွဈပွီး ကြောကျမီးသှေးတှသေိပျပွီးမသုံးတော့ပါဘူး။ ဒါပမေယ့ျလညျး သဘာ၀ ဓာတျငှေ့အပေါျမှာတော့ အမြားကွီးအားကိုးနရေပါသေးတယျ။
ကမ်ဘာ့ကုလသမဂ်ဂရဲ့ဦးဆောငျမှုနဲ့ ဖနျလုံအိမျဓာတျငှေ့ထုတျလှတျမှု လေ ြှာ့ခရြေး နိုျငျငံစုံ နညျးလမျးအမြိုးမြိုးနဲ့ ခုလိုကြိုးပမျးနပေမေယ့ျ ဖနျလုံအိမျဓာတျငှေ့ထုတျလှှတျမှုတှေ လြော့ကမြသှားသလို ဥတုရာသီပွောငျးလဲမှု အကြိုးဆကျအဖွဈ သဘာ၀ ကပျဘေးဒဏျတှေ တနေ့တခွားပိုဆိုးရှားပွငျးထနျလာနပေါတယျ။ Glasgow ညီလာခံမှာလညျး ဖနျလုံအိမျဓာတျငှေ့လြော့ခရြေး ရညျမှနျးခကြျအတိုငျးဆကျလကျအကောငျအထညျဖောျဖို့ နိုငျငံစုံသဘောတူညီခဲ့ကွပါတယျ။ ကမ်ဘာ့ပူနှေးမှုဖွဈစတေဲ့ အဓိကလကျသညျတရားခံ ကြောကျမီးသှေးအသုံးပွုမှုကို အတတျနိုငျဆုံးလြော့ခသြှားဖို့သဘောတူခဲ့ကွသလို ဖနျလုံအိမျဓာတျငှေ့ အမြားဆုံးထုတျလှှတျနသေူတှအေနနေဲ့ ကာဗှနျဒိုငျအောကျဆိုဒျဓာတျငှေ့တှေ ထပျပွီ းလြော့ခဖြို့ နောကျနှဈညီလာခံမှာ လာရောကျကတိပွုဖို့လညျး ညီလာခံမှာ သဘောတူညီခဲ့ကွပါတယျ။
Glasgow Climate Pact လို့သိကြတဲ့ COP26 ဥတုရာသီညီလာခံပါ သဘောတူညီမှုမှာ နိုင်ငံပေါင်းနှစ်ရာကျော်သဘောတူ လက်မှတ်ထိုးခဲ့ကြပေမယ့်၊ လက်တွေ့အောင်မြင်တိုးတက်မှုကို စောင့်ကြည့်ရဦးမျာပါ။ ကမ္ဘာတဝှမ်းဥတုရာသီပြောင်းလဲမှုကြောင့် ၂၀၂၁ ခုနှစ်အတွင်း ကမ္ဘာ့နေရာစုံက လူမှုဘဝထိခိုက်မှုတွေဖြစ်နေတဲ့အခြေအနေတွေကို စုစည်းတင်ဆက်ထားပါတယ်။ အေပီသတင်းကိုအခြေခံပြီး နန်လောဝ်တင်ပြထားပါတယ်။
ဝင်ရိုးစွန်းဒေသက ရေခဲလွှာတွေအရည်ပျော်ဆင်းလာရာက ကမ္ဘာ့ရေမျက်နှာပြင်တွေမြင့်တက်လာနေသလို ကမ္ဘာအရပ်ရပ်မှာလည်း တောမီးကြီးတွေ ခပ်စိပ်စိပ်လောင်ကျွမ်းလာပါတယ်။ ၂၀၂၁ ခုနှစ်ဟာ ဥတုရာသီပြောင်းလဲမှုဒဏ်ကို လူတွေအများဆုံးကြုံလာရတဲ့နှစ်လည်းဖြစ်ပါတယ်။ တောင်ဝင်ရိုးစွန်းဒေသ Antarctica က Thwaites Glacier ရေခဲလွှာ တချို့အပိုင်းတွေလည်း ခန့်မှန်းထားတာထက် နှစ်ချီစောပြီး လာမယ့် ၅ နှစ်နဲ့ ၁၀နှစ်အတွင်း အရည်ပျော်လာနိုင်တယ်လို့ သိပ္ပံပညာရှင်တွေ သတိပေးနေကြပါတယ်။
ဟိမဝန္တာတောင်ကြောပေါ်မှာရှိတဲ့ အိန္ဒိယပိုင် Kashmir ဒေသထဲက Thajiwas glacier ရေခဲလွှာတွေလည်း စိုးရိမ်စရာကောင်းတဲ့နှုန်းနဲ့ အရည်ပျော်လာနေတယ်လို့ သုတေသီတွေကပြောပါတယ်။ ရေခဲတောင်ကနေ စီးဆင်းလာတဲ့ရေတွေကို မှီခိုလုပ်ကိုင်စားသောက်နေရတဲ့ မြစ်အောက်ပိုင်းက လူတွေအပေါ် ခြိမ်းချောက်မှုတွေဖြစ်လာစေပါတယ်။
ဥတုရာသီပြောင်းလဲမှု ကာကွယ်တားဆီးရေးရည်မှန်းချက်တွေ ပြည့်မှီမယ်ဆိုရင်တောင် မြင့်တက်လာတဲ့ကမ္ဘာ့အပူချိန်ကြောင့် ဒီရာစုနှစ်ကုန်လောက်မှာ ဟိမဝန္တာတောင်ပေါ်က ရေခဲလွှာ ၄ ပုံ ၃ ပုံအရည်ပျော်သွားလိမ့်မယ်လို့ ဟိမဝန္တာတောင်ကြောအရေး သုတေသနပြုလေ့လာနေတဲ့ ICIMOD အဖွဲ့ရဲ့ ၂၀၁၉ အစီရင်ခံစာမှာ ဖော်ပြထားပါတယ်။
လူသားတွေကြောင့်ဖြစ်လာတဲ့ ဥတုရာသီပြောင်းလဲမှုအကျိုးဆက်အဖြစ် ၂၀၀၀ ခုနှစ်နောက်ပိုင်း ဟိမဝန္တာတောင်တန်းပေါ်ကရေခဲလွှာတွေ လွန်ခဲ့တဲ့ ၂၅ နှစ်နဲ့စာရင် နှစ်ဆတိုးပြီး အရည်ပျော်လာတယ်လို့ Sicence Advances 2019 အစီရင်ခံစာမှာလည်း ဖော်ပြထားပါတယ်။
ပင်လယ်ရေတွေ မြင့်တက်လာတာကြောင့် ကမ္ဘာအရပ်ရပ်က ကမ်းရိုးတန်းနေပြည်သူတွေရဲ့ လူမှုဘဝတွေ အကြီးအကျယ်ထိခိုက်နေပါတယ်။ ဥတုရာသီပြောင်းလဲမှုဆိုင်ရာ နိုင်ငံတကာအဖွဲ့ (IPCC) ကလည်း ဒီရာစုနှစ်ကုန်လောက်မှာ ပင်လယ်ရေမျက်နှာပြင် ၃ ပေလောက်ထိတက်လာနိုင်တဲ့အတွက် ကမ်းရိုးတန်းနဲ့ မြေနိမ့်ပိုင်းနေပြည်သူတွေအပေါ် ဆိုးရွားစွာထိခိုက်လိမ့်မယ်လို့ ခန့်မှန်းထားတာပါ။
အီဂျစ်နိုင်ငံက ကမ်းခြေမြို့ Alexandria မှာလည်း ပင်လယ်ဒီရေတွေမြို့ထဲဝင်မလာနိုင်အောင်ကွန်ကရစ်တုံးတွေနဲ့ အကာအရံတွေလုပ်ထားရသလို ၁၅ ရာစုနှစ်ကဆောက်ထားတဲ့ Citadel of Qaitbay ခံတပ်ကို ဒီရေဒဏ်မခံရအောင် မြို့တာဝန်ရှိသူတွေ ထိန်းသိမ်းစောင့်ရှောက်နေရပါတယ်။ ကုလသမဂ္ဂဖွံ့ဖြိုးမှုအစီအစဉ် UNDP ရဲ့အဆိုအရ အီဂျစ်ပြည်သူ သန်း ၁၀၀ ကျော်တို့ကလည်း ဥတုရာသီပြောင်းလဲမှုဒဏ်ကို ဆိုးဆိုးရွားရွားကြုံရမယ့်အလားအလာရှိနေပါတယ်။ ၂၀၂၂ ဥတုရာသီပြောင်းလဲမှု ကုလညီလာခံကို အီဂျစ်နိုင်ငံမှာ ကျင်းပမှာလည်းဖြစ်ပါတယ်။
တခါ ကမ္ဘာတလွှား ထင်ရှားလှတဲ့ ဥရောပက ဗင်းနစ်မြို့ကြီးလည်း ရေကြီးမယ့်အလားအလာတွေမြင်နေရပါပြီ။ နှစ်ပေါင်း ၁၆၀၀ ကျော်သက်တမ်းရှိပြီဖြစ်တဲ့ ဗင်းနစ်မြို့ကြီးလည်း တဖြည်းဖြည်းရေနစ်လာနေတာပါ။
ကော်ဖီဆိုင်ပိုင်ရှင် Annapaola Lavena က ခုလိုပြောပါတယ်။
“ကမ္ဘာလှည့်ခရီးသွားတွေအပေါ် ဗင်းနစ်မြို့နေပြည်သူတွေမှီခိုနေရတာပါ။ ကမ္ဘာလှည့်ခရီးသွားတွေမရှိရင် ဗင်းနစ်မြို့ကြီးလည်းသေသွားမှာဖြစ်ပါတယ်။ ဒါကြောင့် ဗင်းနစ်မြို့ကြီးကို ကယ်တင်ဖို့ ကျမတို့အားလုံးကျိုးစားနေကြပါတယ်။ အတော်လည်း ထိခိုက်ခဲ့ရပြီးပါပြီ။”
ဗင်းနစ်မြို့ထဲ့ရေတက်မလာအောင်အကာအရံတွေလုပ်ဖို့ ဒေါ်လာ ၇ ဘီလီယံနီးပါးအကုန်အကျခံပြီး ဆယ်နှစ်ကျော် လုပ်ကိုင်နေပေမယ့် အကျင့်ပျက်ခြစားမှုတွေကြောင့် ခုထိ စမ်းသပ်မှုအဆင့်ပဲရှိပါသေးတယ်။ ဒီရာစုနှစ်ကုန်လောက်မှာ ဗင်းနစ်မြို့မှာ ၄ ပေနီးပါးထိ ရေတက်လာနိုင်ခြေရှိတယ်လို့ European Geosciences Union အစီရင်ခံစာမှာခန့်မှန်းထားပါတယ်။
တခါ အာရှဖက်က ဟောင်ကောင်ကျွန်းနေပြည်သူတွေအနေနဲ့လည်း ဆိုးရွားပြင်းထန်တဲ့ ရာသီဥတနဲ့ွှ ဒီရေမြင့်တက်မှုနဲ့ သဟဇာတကျအောင်နေနေရတာပါ။ ငါးဖမ်းလုပ်ငန်းနဲ့ အစဉ်အလာအသက်မွေးလာကြတဲ့ Tai O လူမှုအသိုင်းအဝိုင်းလည်း မကြာခင်ပျောက်ကွယ်သွားမယ့်အလားအလာတွေရှိနေပါပြီ။Lantau ကျွန်းအနောက်ဖက်၊ နိုင်ငံတကာလေဆိပ်အနီးမှာရှိတဲ့ တံငါရွာတခုလုံး လာမယ့် ဆယ်စုနှစ်တွေအတွင်း ရေအောက်မှာ နစ်မြှပ်ပျောက်ကွယ်သွားလိမ့်မယ်လို့ ပညာရှင်တွေ ခန့်မှန်းထားပါတယ်။ ၂၀၁၈ နဲ့ ၂၀၁၈ ခုနှစ်တိုင်ဖွန်းမုန်တိုင်းကြောင့် ဒီတံငါရွာလေးကို အကြီးအကျယ်ရေလွှမ်းခဲ့ပါသေးတယ်။ ၁၉ ၇၀ ပြည့်လွန်နှစ်တွေတုန်းက ဒီရွာမှာ လူဦးရေ ၃ သောင်းလောက်ရှိခဲ့ပေမယ့်ခုတော့ ၃ ထောင်လောက်ပဲကျန်ပါတော့တယ်။
ဒီနှစ်ထဲကြုံရတဲ့ သဘောဝဘေးဒဏ်တခုဖြစ်တဲ့ တောမီးကြီးတွေကိုလည်း အမေရီကန်ပြည်ထောင်စု၊ ကယ်လီဖိုးနီးယားပြည်နယ်၊ ရုရှား၊ စပိန်နဲ့ သြစတေေးလျမှာ တွေ့မြင်ခဲ့ရပါတယ်။ ၁၉၈၇ ခုနှစ်နောက်ပိုင်း စံချိန်တင်အပူချိန်မြင့်တက်မှုနဲ့ ကြုံခဲ့ရတဲ့ ဂရိနိုင်ငံမှာလည်း Evia ကျွန်းမှာ သြဂုတ်လထဲ တောမီးအကြီးအကျယ်လောင်ကျွမ်းခဲ့ပါတယ်။ ဒီ တောမီးကြီးဟာ ဆယ်စုနှစ်အတွင်း ဂရိနိုင်ငံမှာကြုံခဲ့ရတဲ့ သဘာ၀ ကပ်ဘေးဆိုးကြီးတခုဖြစ်တယ်လို့ ဝန်ကြီးချုပ် Kyriakos Mitsotakis ကပြောပါတယ်။
“ဒီနေရာက မီးဖိုဆောင်၊ ဟိုနေရာကတော့ မုန့်ဖုတ်တဲ့နေရာနဲ့ ရေခဲသေတ္တာပေါ့။ ခုတော့ ဘာမှ မကျန်တော့ပါဘူး။”
တောမီးကြောင့် နေအိမ်ဆုံးရှုံးခဲ့ရသူ Stavros Aggelou က ပြောတာပါ။
ကမ္ဘာ့လေထုထဲက ကာဗွန်ဒိုက်အောက်ဆိုဒ်ဓာတ်ငွေ့တွေ မျှမျှတတဖြစ်အောင် ထိန်းညှိပေးတဲ့နေရာမှာ သစ်တောကြီးတွေလိုပဲ နွံတောတွေရဲ့ အခန်းကဏ္ဍက သိပ်ကို အရေးပါလှပါတယ်။ ဆွစ်ဇာလန်နိုင်ငံထက်အရွယ်အစားပိုကြီးတဲ့ ရုရှားနိုင်ငံ Great Vasyugan ရွံ့နွံတောကြီးလည်း ထိခိုက်ပျက်စီးမယ့် အနေအထားတွေရှိနေပါတယ်။ ခုတော့ တောမီးတွေ ပိုပြီးလောင်ကျွမ်းလာတာကြောင့်ရော၊ လူ့လုပ်ရပ်ကြောင့် ကမ္ဘာကြီးပိုပြီးပူနွေးလာတဲ့ အခြားအချက်တွေ ကြောင့်ပါ ကာဗွန်ဒိုင်အောက်ဆိုဒ်ဓာတ်ငွေ့တွေသိုလှောင်ပေးထားတဲ့ နွံတောတွေ ပျက်စီးမယ့်အနေအထားနဲ့ရင်ဆိုင်နေရတာပါ။
ကမ္ဘာကို ပိုပြီးပူနွေးလာစေတဲ့ လေထုထဲက ကာဗွန်ဒိုက်အောက်ဆိုဒ်ဓာတ်ငွေ့တွေကို နွံတောတွေက စုပ်ယူပေးနေပါတယ်။ မြေဆွေးတွေ၊ သစ်ရွက်ဆွေးတွေအဖြစ်နဲ့လည်း အဲဒီကာဗွန်ဒိုက်အောက်ဆိုဒ်ဓာတ်ငွေ့တွေကို နှစ်ပေါင်း ထောင်နဲ့ချီ သိုလှောင်ပေးထားကြပါတယ်။ Tomsk ပြည်နယ်တက္ကသိုလ် ထိပ်တန်းဇီဝဗေဒပညာရှင် Sergey Kirpotin ကတော့ Great Vasyugan နွံတောကြီးကို ကာဗွန်သိုလှောင်ပေးတဲ့ စက်ရုံကြီး၊ ကမ္ဘာ့ ရေခဲသေတ္တာကြီးလို့ တင်စားခေါ်ဝေါ်ပါတယ်။
Tomsk ပြည်နယ်တက္ကသိုလ် ထိပ်တန်းဇီဝဗေဒပညာရှင်ဖြစ်သူ Sergey Kirpotin က ခုလိုပြောပါတယ်။
“ကမ္ဘာ့မြေမျက်နှာပြင်ကို ၃ ရာခိုင်နှုန်းလောက်ကို ဖုံးလွှမ်းထားတဲ့ Peatlands လို့လည်းခေါ်တဲ့ စိမ့်မြေတောတွေ၊ နွံတောတွေဟာ ကမ္ဘာတဝန်းသစ်တောတွေက စုပ်ယူထားတဲ့ ကာဗွန်ဒိုင်အောက်ဆိုဒ်ဓာတ်ငွေ့ပမာဏရဲ့ နှစ်ဆ လောက်ကို စုပ်ယူပေးထားပါတယ်။ သူတို့ စုပ်ယူသိုလှောင်ပေးထားတဲ့ကာဗွန်ဒိုက်အောက်ဆိုဒ်ဓာတ်ငွေ့က မြေကြီးတွေထဲမှာ ရှိနေတဲ့ ကာဗွန်ဒိုင်အောက်ဆိုဒ်ဓာတ်ငွေ့ပမာဏ စုစုပေါင်း ရဲ့ ၃၀ ရာခိုင်နှုန်းလောက်ရှိပါတယ်။”
Siberia ဒေသ အနောက်ပိုင်း နယ်မြေ ၄၀ ရာခိုင်နှုန်းလောက်ကို နေရာယူထားတဲ့ ဒီလို နွံတောကြီးမျိုး ကမ္ဘာဘယ်နေရာမှာမှ မရှိပါဘူး။ ဥတုရာသီပြောင်းလဲမှုပြင်းထန်လာတဲ့ ခုလိုကာလကြီးမှာ နွံတောတွေရဲ့ အခန်းကဏ္ဍ၊ ထိန်းသိမ်းစောင့်ရှောက်ရေးနဲ့လေ့လာရေးလုပ်ငန်းတွေ သိပ်ကိုအရေးကြီးလာပြီလို့ သိပ္ပံပညာရှင်တွေက ယုံကြည်ထားကြပါတယ်။ အပူချိန်တိုးလာပြီး တောမီးတွေပိုလောင်ကျွမ်းလာတာကြောင့် သစ်တောတွေရဲ့သိုလှောင်နိုင်မှုအားနည်းလာတဲ့အတွက် နွံတောတွေရဲ့ အခန်းကဏ္ဍက ပိုပြီးအရေးပါလာပါတယ်။ ဒါပေမယ့်လည်း နွံတောတွေ စိမ့်မြေတောတွေကို အနီးကပ် ထိန်းသိမ်းစောင့်ရှောက်ဖို့တော့ လိုတယ်လို့လည်း ပညာရှင်တွေ သတိပေးပါတယ်။
Western Siberia က နွံတောတွေမှာ မီသိန်းဓာတ်ငွေ့တန်ချိန် သန်းပေါင်း ၇၀ လောက်သိုလှောင်ထားတယ်လို့ ကျွမ်းကျင်သူတချို့က ပြောပါတယ်။ ခုတော့ ကမ္ဘာ့ပူနွေးမှုကြောင့် ရေတွေခဲနေတဲ့ အဲဒီနွံတောတွေလည်း အကြီးအကျယ်စပြီး အရည်ပျော်လာနေပါပြီ။ ရေတွေအရည်ပျော်လာတဲ့နေရာတွေမှာ အပေါက်တွေပေါ်လာပြီး ရေကန်သစ်တွေလည်း ပေါ်ထွက်လာသလို ရေကန်ဟောင်းတွေလည်း အရွယ်အစားကြီးလာပါတယ်။ ဒါတင်မကသေးပါဘူး။ ဆိုက်ဘေးရီးယားက နွံတောတွေအရည်ပျော်မှုနှုန်း က အခြားနေရာတွေထက်ပိုပြီးမြန်ဆန်နေတယ်လို့ Kirpotin ကပြောပါတယ်။ မီးသိန်းဓာတ်ငွေ့တွေဟာ လေထုထဲမှာ ၁၂ နှစ်လောက်သာ နေကြပေမယ့် ကာဗွန်ဒိုင်အောက်ဆိုဒ်ဓာတ်ငွေ့တွေကတော့ ရာစုနှစ်နဲ့ချီခံပါတယ်။ လေထုထဲရောက်နေတဲ့ ကာဗွန်ဒိုင်အောင်ဆိုဒ်ဓာတ်ငွေ့က မီသိန်းဓာငွေ့တွေထက် အဆ ၂ ရာကျော်ပိုပါတယ်။
အာဖရိကတိုက် အနောက်ပိုင်း၊ ကုန်းတွင်းပိတ်နိုင်ငံတခုဖြစ်တဲ့ Niger ရဲ့ Simiri မြေရိုင်းလွင်ပြင်မှာ ကုလသမဂ္ဂနဲ့အခြားအလှုရှင်တွေရဲ့အကူအညီနဲ့ အကောင်အထည်ဖော်နေတဲ့ သစ်ပင်စိုက်ပျိုးရေးလုပ်ငန်းက သစ်ပင် သန်းနဲ့ချီဟာလည်း အပူချိန်မြင့်တက်တာနဲ့ မိုးခေါင်တာကြောင့် သေကုန်ပါတယ်။သဲကန္တာရတွေကျယ်မလာရေး၊ ရေရရှိရေးနဲ့ ဒေသခံတွေရဲ့လူမှုစီးပွါး ဖွံ့ဖြိုးတိုးတက်ရေး ရည်ရွယ်ချက်နဲ့ Senegal နိုင်ငံ အနောက်ပိုင်းကနေ Djubouti နိုင်ငံ အရှေ့ပိုင်း တလေ ျှာက် မိုင်ပေါင်း ၅ ထောင်လောက်မှာ ၂၀၀၇ ခုနှစ်ကစပြီး အပင်တွေစိုက်လာတာပါ။ ခုချိန်ထိတော့ ရည်မှန်းချက်ရဲ့ ၄ ရာခိုင်နှုန်းပဲ ပြည့်မှီပါသေးတယ်။ ဒေါ်လာ ၄၃ ဘီလီယံထိကုန်ကျနိုင်တဲ့အတွက် ခုလိုကပ်ရောဂါကာလမှာ အကောင်အထည်ဖော်ဖို့ ဖြစ်နိုင်ခြေရှိတဲ့အတွက် လူမှုအသိုင်းအဝိုင်းက တနိုင်တပိုင်ပါဝင်လုပ်ကိုင်ဖို့ ကျိုးပမ်းလာကြပါတယ်။
“ဆုံးရှုံးသွားတဲ့ သစ်တော်တွေပြန်ရှင်သန်လာအောင်လုပ်နိုင်မလားဆိုတာ ကမ္ဘာကစောင့်ကြည့်နေပါတယ်။ ဒီအချိန်က အရေးကြီးပါတယ်။ ဒါကြောင့် လူတဦးချင်းအနေနဲ့ ကမ္ဘာမြေကြီး ဖွံ့ဖြိုးတိုးတက်အောင်ဘယ်လို လုပ်နိုင်မလဲဆိုတာ ပြန်စဉ်းစားရမှာဖြစ်ပါတယ်။”
Ecovillages and Green Sectors ရဲ့ စိုက်ပျိုးရေးအင်ဂျင်နီယာ Aly Ndiaye ဖြစ်ပါတယ်။
စပိန်နိုင်ငံတောင်ပိုင်းမှာလည်း သဲကန္တာရတွေ ကျယ်မလာအောင်၊မြေဆီသြဇာထိန်းနိုင်အောင် လုပ်ကိုင်နေပါတယ်။ Granada ဒေသထဲက Hernan-Valle ဒေသမှာ နိုဝင်ဘာကနေ ဧပြီလထိ ညစဉ် ဆီးနှင်းကျတတ်ပြီး မိုးလည်းသိပ်မရွာတတ်ပါဘူး။ အပူချိန်လည်း ပုံမှန်မဟုတ်သလို နွေရာသီနေ့အပူချိန် ၈၀ ဒီဂရီဆဲလ်စိယပ်ထိရှိတတ်ပြီး ဆောင်းတွင်းဆိုရင် အနုတ်၁၅ထိ ရှိတတ်ပါတယ်။ ဒေသခံစိုက်ပျိုးရေးသမား အယောက် ၂ ရာကျော်တို့လည်း AlVelal Association အဖွဲ့နဲ့ အကျိုးတူပူးပေါင်းပြီး မြေဆီသြဇာကြွယ်ဝလာအောင် လုပ်ကိုင်နေကြပါတယ်။
စိုက်ပျိုးရေးသမား Fran Martinez က ခုလိုပြောပါတယ်။
“စိုက်ပျိုးမြေတွေကို သစ်တောမြေနေရာတွေ ဖြစ်လာအောင် ကျနော်တို့ ကျိုးစားဖန်တီးနေပါတယ်။ ခြားနားချက်ကတော့ သီးနှံအမျိုးအစားတွေပြောင်းစိုက်တာပါ။ သံလွင်ပင်တွေနေရာမှာ ထင်းရှုးနဲ့ အစားထိုးစိုက်ပြီး ချုံတောတွေနေရာမှာ ငရုပ်ပွတွေနဲ့ ခရမ်းသီးပင်တွေ စိုက်ပါတယ်။ ဇီဝဂေဟစနစ်တွေ မြေဆီသြဇာအမျိုးအစားတွေ အတူတူပါပဲ။”
စွမ်းအင်ကဏ္ဍဖက်မှာတော့ ကမ္ဘာမှာ အကြီးဆုံးလို့ပြောရမယ့် ကုမ္ပဏီတခုက ဗြိတိန်နိုင်ငံ Scotland နယ်ထဲက ကမ်းလွန်ပင်လယ်ပြင်ထဲမှာရှိပါတယ်။
၂၀၁၇ ခုနှစ်မှာစတင်ခဲ့တဲ့ Hywind Scotland လေစွမ်းအင်ထုတ်ယူူရေးလုပ်ငန်းက လေပြင်းတွေတိုက်တဲ့ စကော့တလန်နယ်မှာရှိတဲ့အတွက် ယူကေနိုင်ငံထဲက အခြားအလားတူလုပ်ငန်းတွေထက်ပိုပြီးအလုပ်ဖြစ်ပါတယ်။ ၂၀၃၅ ခုနှစ်အရောက်မှာ ဗြိတိန်တနိုင်ငံလုံး ပြန်ပြည့်မြဲစွမ်းအင်ကရရတဲ့ လ ျှပ်စစ်ဓာတ်အားကိုပဲ အသုံးပြုမယ်လို့ COP26 ညီလာခံမှာ ဗြိတိန်အစိုးရက ကြေငြာခဲ့ပါတယ်။ ဗြိတိန်နိုင်ငံမှာ စွမ်းအင်အများစုကို နေစွမ်းအင်နဲ့ လေစွမ်းအင်ကနေရယူနေတာဖြစ်ပြီး ကျောက်မီးသွေးတွေသိပ်ပြီးမသုံးတော့ပါဘူး။ ဒါပေမယ့်လည်း သဘာ၀ ဓာတ်ငွေ့အပေါ်မှာတော့ အများကြီးအားကိုးနေရပါသေးတယ်။
ကမ္ဘာ့ကုလသမဂ္ဂရဲ့ဦးဆောင်မှုနဲ့ ဖန်လုံအိမ်ဓာတ်ငွေ့ထုတ်လွတ်မှု လေ ျှာ့ချရေး နိုင်ငံစုံ နည်းလမ်းအမျိုးမျိုးနဲ့ ခုလိုကျိုးပမ်းနေပေမယ့် ဖန်လုံအိမ်ဓာတ်ငွေ့ထုတ်လွှတ်မှုတွေ လျော့ကျမသွားသလို ဥတုရာသီပြောင်းလဲမှု အကျိုးဆက်အဖြစ် သဘာ၀ ကပ်ဘေးဒဏ်တွေ တနေ့တခြားပိုဆိုးရွားပြင်းထန်လာနေပါတယ်။ Glasgow ညီလာခံမှာလည်း ဖန်လုံအိမ်ဓာတ်ငွေ့လျော့ချရေး ရည်မှန်းချက်အတိုင်းဆက်လက်အကောင်အထည်ဖော်ဖို့ နိုင်ငံစုံသဘောတူညီခဲ့ကြပါတယ်။ ကမ္ဘာ့ပူနွေးမှုဖြစ်စေတဲ့ အဓိကလက်သည်တရားခံ ကျောက်မီးသွေးအသုံးပြုမှုကို အတတ်နိုင်ဆုံးလျော့ချသွားဖို့သဘောတူခဲ့ကြသလို ဖန်လုံအိမ်ဓာတ်ငွေ့ အများဆုံးထုတ်လွှတ်နေသူတွေအနေနဲ့ ကာဗွန်ဒိုင်အောက်ဆိုဒ်ဓာတ်ငွေ့တွေ ထပ်ပြီ းလျော့ချဖို့ နောက်နှစ်ညီလာခံမှာ လာရောက်ကတိပြုဖို့လည်း ညီလာခံမှာ သဘောတူညီခဲ့ကြပါတယ်။
(unicode)
Glasgow Climate Pact လို့သိကွတဲ့ COP26 ဥတုရာသီညီလာခံပါ သဘောတူညီမှုမှာ နိုငျငံပေါငျးနှဈရာကြောျသဘောတူ လကျမှတျထိုးခဲ့ကွပမေယ့ျ၊ လကျတှေ့အောငျမွငျတိုးတကျမှုကို စောင့ျကွည့ျရဦးမြာပါ။ ကမ်ဘာတဝှမျးဥတုရာသီပွောငျးလဲမှုကွောင့ျ ၂၀၂၁ ခုနှဈအတှငျး ကမ်ဘာ့နရောစုံက လူမှုဘဝထိခိုကျမှုတှဖွေဈနတေဲ့အခွအေနတှေကေို စုစညျးတငျဆကျထားပါတယျ။ အပေီသတငျးကိုအခွခေံပွီး နနျလောဝျတငျပွထားပါတယျ။
ဝငျရိုးစှနျးဒသေက ရခေဲလှှာတှအေရညျပြောျဆငျးလာရာက ကမ်ဘာ့ရမေကြျနှာပွငျတှမွေင့ျတကျလာနသေလို ကမ်ဘာအရပျရပျမှာလညျး တောမီးကွီးတှေ ခပျစိပျစိပျလောငျကြှမျးလာပါတယျ။ ၂၀၂၁ ခုနှဈဟာ ဥတုရာသီပွောငျးလဲမှုဒဏျကို လူတှအေမြားဆုံးကွုံလာရတဲ့နှဈလညျးဖွဈပါတယျ။ တောငျဝငျရိုးစှနျးဒသေ Antarctica က Thwaites Glacier ရခေဲလှှာ တခြို့အပိုငျးတှလေညျး ခန့ျမှနျးထားတာထကျ နှဈခြီစောပွီး လာမယ့ျ ၅ နှဈနဲ့ ၁၀နှဈအတှငျး အရညျပြောျလာနိုငျတယျလို့ သိပ်ပံပညာရှငျတှေ သတိပေးနကွေပါတယျ။
ဟိမဝန်တာတောငျကွောပေါျမှာရှိတဲ့ အိန်ဒိယပိုငျ Kashmir ဒသေထဲက Thajiwas glacier ရခေဲလှှာတှလေညျး စိုးရိမျစရာကောငျးတဲ့နှုနျးနဲ့ အရညျပြောျလာနတေယျလို့ သုတသေီတှကေပွောပါတယျ။ ရခေဲတောငျကနေ စီးဆငျးလာတဲ့ရတှေကေို မှီခိုလုပျကိုငျစားသောကျနရေတဲ့ မွဈအောကျပိုငျးက လူတှအေပေါျ ခွိမျးခြောကျမှုတှဖွေဈလာစပေါတယျ။
ဥတုရာသီပွောငျးလဲမှု ကာကှယျတားဆီးရေးရညျမှနျးခကြျတှေ ပွည့ျမှီမယျဆိုရငျတောငျ မွင့ျတကျလာတဲ့ကမ်ဘာ့အပူခြိနျကွောင့ျ ဒီရာစုနှဈကုနျလောကျမှာ ဟိမဝန်တာတောငျပေါျက ရခေဲလှှာ ၄ ပုံ ၃ ပုံအရညျပြောျသှားလိမ့ျမယျလို့ ဟိမဝန်တာတောငျကွောအရေး သုတသေနပွုလေ့လာနတေဲ့ ICIMOD အဖှဲ့ရဲ့ ၂၀၁၉ အစီရငျခံစာမှာ ဖောျပွထားပါတယျ။
လူသားတှကွေောင့ျဖွဈလာတဲ့ ဥတုရာသီပွောငျးလဲမှုအကြိုးဆကျအဖွဈ ၂၀၀၀ ခုနှဈနောကျပိုငျး ဟိမဝန်တာတောငျတနျးပေါျကရခေဲလှှာတှေ လှနျခဲ့တဲ့ ၂၅ နှဈနဲ့စာရငျ နှဈဆတိုးပွီး အရညျပြောျလာတယျလို့ Sicence Advances 2019 အစီရငျခံစာမှာလညျး ဖောျပွထားပါတယျ။
ပငျလယျရတှေေ မွင့ျတကျလာတာကွောင့ျ ကမ်ဘာအရပျရပျက ကမျးရိုးတနျးနပွေညျသူတှရေဲ့ လူမှုဘဝတှေ အကွီးအကယြျထိခိုကျနပေါတယျ။ ဥတုရာသီပွောငျးလဲမှုဆိုငျရာ နိုငျငံတကာအဖှဲ့ (IPCC) ကလညျး ဒီရာစုနှဈကုနျလောကျမှာ ပငျလယျရမေကြျနှာပွငျ ၃ ပလေောကျထိတကျလာနိုငျတဲ့အတှကျ ကမျးရိုးတနျးနဲ့ မွနေိမ့ျပိုငျးနပွေညျသူတှအေပေါျ ဆိုးရှားစှာထိခိုကျလိမ့ျမယျလို့ ခန့ျမှနျးထားတာပါ။
အီဂစြျနိုငျငံက ကမျးခွမွေို့ Alexandria မှာလညျး ပငျလယျဒီရတှေမွေို့ထဲဝငျမလာနိုငျအောငျကှနျကရဈတုံးတှနေဲ့ အကာအရံတှလေုပျထားရသလို ၁၅ ရာစုနှဈကဆောကျထားတဲ့ Citadel of Qaitbay ခံတပျကို ဒီရဒေဏျမခံရအောငျ မွို့တာဝနျရှိသူတှေ ထိနျးသိမျးစောင့ျရှောကျနရေပါတယျ။ ကုလသမဂ်ဂဖှံ့ဖွိုးမှုအစီအစဉျ UNDP ရဲ့အဆိုအရ အီဂစြျပွညျသူ သနျး ၁၀၀ ကြောျတို့ကလညျး ဥတုရာသီပွောငျးလဲမှုဒဏျကို ဆိုးဆိုးရှားရှားကွုံရမယ့ျအလားအလာရှိနပေါတယျ။ ၂၀၂၂ ဥတုရာသီပွောငျးလဲမှု ကုလညီလာခံကို အီဂစြျနိုငျငံမှာ ကငြျးပမှာလညျးဖွဈပါတယျ။
တခါ ကမ်ဘာတလှှား ထငျရှားလှတဲ့ ဥရောပက ဗငျးနဈမွို့ကွီးလညျး ရကွေီးမယ့ျအလားအလာတှမွေငျနရေပါပွီ။ နှဈပေါငျး ၁၆၀၀ ကြောျသကျတမျးရှိပွီဖွဈတဲ့ ဗငျးနဈမွို့ကွီးလညျး တဖွညျးဖွညျးရနေဈလာနတောပါ။
ကောျဖီဆိုငျပိုငျရှငျ Annapaola Lavena က ခုလိုပွောပါတယျ။
“ကမ်ဘာလှည့ျခရီးသှားတှအေပေါျ ဗငျးနဈမွို့နပွေညျသူတှမှေီခိုနရေတာပါ။ ကမ်ဘာလှည့ျခရီးသှားတှမေရှိရငျ ဗငျးနဈမွို့ကွီးလညျးသသှေားမှာဖွဈပါတယျ။ ဒါကွောင့ျ ဗငျးနဈမွို့ကွီးကို ကယျတငျဖို့ ကမြတို့အားလုံးကြိုးစားနကွေပါတယျ။ အတောျလညျး ထိခိုကျခဲ့ရပွီးပါပွီ။”
ဗငျးနဈမွို့ထဲ့ရတေကျမလာအောငျအကာအရံတှလေုပျဖို့ ဒေါျလာ ၇ ဘီလီယံနီးပါးအကုနျအကခြံပွီး ဆယျနှဈကြောျ လုပျကိုငျနပေမေယ့ျ အကငြ့ျပကြျခွစားမှုတှကွေောင့ျ ခုထိ စမျးသပျမှုအဆင့ျပဲရှိပါသေးတယျ။ ဒီရာစုနှဈကုနျလောကျမှာ ဗငျးနဈမွို့မှာ ၄ ပနေီးပါးထိ ရတေကျလာနိုငျခွရှေိတယျလို့ European Geosciences Union အစီရငျခံစာမှာခန့ျမှနျးထားပါတယျ။
တခါ အာရှဖကျက ဟောငျကောငျကြှနျးနပွေညျသူတှအေနနေဲ့လညျး ဆိုးရှားပွငျးထနျတဲ့ ရာသီဥတနဲ့ှှ ဒီရမွေင့ျတကျမှုနဲ့ သဟဇာတကအြောငျနနေရေတာပါ။ ငါးဖမျးလုပျငနျးနဲ့ အစဉျအလာအသကျမှေးလာကွတဲ့ Tai O လူမှုအသိုငျးအဝိုငျးလညျး မကွာခငျပြောကျကှယျသှားမယ့ျအလားအလာတှရှေိနပေါပွီ။Lantau ကြှနျးအနောကျဖကျ၊ နိုငျငံတကာလဆေိပျအနီးမှာရှိတဲ့ တံငါရှာတခုလုံး လာမယ့ျ ဆယျစုနှဈတှအေတှငျး ရအေောကျမှာ နဈမွှပျပြောကျကှယျသှားလိမ့ျမယျလို့ ပညာရှငျတှေ ခန့ျမှနျးထားပါတယျ။ ၂၀၁၈ နဲ့ ၂၀၁၈ ခုနှဈတိုငျဖှနျးမုနျတိုငျးကွောင့ျ ဒီတံငါရှာလေးကို အကွီးအကယြျရလှေှမျးခဲ့ပါသေးတယျ။ ၁၉ ၇၀ ပွည့ျလှနျနှဈတှတေုနျးက ဒီရှာမှာ လူဦးရေ ၃ သောငျးလောကျရှိခဲ့ပမေယ့ျခုတော့ ၃ ထောငျလောကျပဲကနြျပါတော့တယျ။
ဒီနှဈထဲကွုံရတဲ့ သဘောဝဘေးဒဏျတခုဖွဈတဲ့ တောမီးကွီးတှကေိုလညျး အမရေီကနျပွညျထောငျစု၊ ကယျလီဖိုးနီးယားပွညျနယျ၊ ရုရှား၊ စပိနျနဲ့ သွစတေေးလမြှာ တှေ့မွငျခဲ့ရပါတယျ။ ၁၉၈၇ ခုနှဈနောကျပိုငျး စံခြိနျတငျအပူခြိနျမွင့ျတကျမှုနဲ့ ကွုံခဲ့ရတဲ့ ဂရိနိုငျငံမှာလညျး Evia ကြှနျးမှာ သွဂုတျလထဲ တောမီးအကွီးအကယြျလောငျကြှမျးခဲ့ပါတယျ။ ဒီ တောမီးကွီးဟာ ဆယျစုနှဈအတှငျး ဂရိနိုငျငံမှာကွုံခဲ့ရတဲ့ သဘာ၀ ကပျဘေးဆိုးကွီးတခုဖွဈတယျလို့ ဝနျကွီးခြုပျ Kyriakos Mitsotakis ကပွောပါတယျ။
“ဒီနရောက မီးဖိုဆောငျ၊ ဟိုနရောကတော့ မုန့ျဖုတျတဲ့နရောနဲ့ ရခေဲသတေ်တာပေါ့။ ခုတော့ ဘာမှ မကနြျတော့ပါဘူး။”
တောမီးကွောင့ျ နအေိမျဆုံးရှုံးခဲ့ရသူ Stavros Aggelou က ပွောတာပါ။
ကမ်ဘာ့လထေုထဲက ကာဗှနျဒိုကျအောကျဆိုဒျဓာတျငှေ့တှေ မြှမြှတတဖွဈအောငျ ထိနျးညှိပေးတဲ့နရောမှာ သဈတောကွီးတှလေိုပဲ နှံတောတှရေဲ့ အခနျးကဏ်ဍက သိပျကို အရေးပါလှပါတယျ။ ဆှဈဇာလနျနိုငျငံထကျအရှယျအစားပိုကွီးတဲ့ ရုရှားနိုငျငံ Great Vasyugan ရှံ့နှံတောကွီးလညျး ထိခိုကျပကြျစီးမယ့ျ အနအေထားတှရှေိနပေါတယျ။ ခုတော့ တောမီးတှေ ပိုပွီးလောငျကြှမျးလာတာကွောင့ျရော၊ လူ့လုပျရပျကွောင့ျ ကမ်ဘာကွီးပိုပွီးပူနှေးလာတဲ့ အခွားအခကြျတှေ ကွောင့ျပါ ကာဗှနျဒိုငျအောကျဆိုဒျဓာတျငှေ့တှသေိုလှောငျပေးထားတဲ့ နှံတောတှေ ပကြျစီးမယ့ျအနအေထားနဲ့ရငျဆိုငျနရေတာပါ။
ကမ်ဘာကို ပိုပွီးပူနှေးလာစတေဲ့ လထေုထဲက ကာဗှနျဒိုကျအောကျဆိုဒျဓာတျငှေ့တှကေို နှံတောတှကေ စုပျယူပေးနပေါတယျ။ မွဆှေေးတှေ၊ သဈရှကျဆှေးတှအေဖွဈနဲ့လညျး အဲဒီကာဗှနျဒိုကျအောကျဆိုဒျဓာတျငှေ့တှကေို နှဈပေါငျး ထောငျနဲ့ခြီ သိုလှောငျပေးထားကွပါတယျ။ Tomsk ပွညျနယျတက်ကသိုလျ ထိပျတနျးဇီဝဗဒေပညာရှငျ Sergey Kirpotin ကတော့ Great Vasyugan နှံတောကွီးကို ကာဗှနျသိုလှောငျပေးတဲ့ စကျရုံကွီး၊ ကမ်ဘာ့ ရခေဲသတေ်တာကွီးလို့ တငျစားခေါျဝေါျပါတယျ။
Tomsk ပွညျနယျတက်ကသိုလျ ထိပျတနျးဇီဝဗဒေပညာရှငျဖွဈသူ Sergey Kirpotin က ခုလိုပွောပါတယျ။
“ကမ်ဘာ့မွမေကြျနှာပွငျကို ၃ ရာခိုငျနှုနျးလောကျကို ဖုံးလှှမျးထားတဲ့ Peatlands လို့လညျးခေါျတဲ့ စိမ့ျမွတေောတှေ၊ နှံတောတှဟော ကမ်ဘာတဝနျးသဈတောတှကေ စုပျယူထားတဲ့ ကာဗှနျဒိုငျအောကျဆိုဒျဓာတျငှေ့ပမာဏရဲ့ နှဈဆ လောကျကို စုပျယူပေးထားပါတယျ။ သူတို့ စုပျယူသိုလှောငျပေးထားတဲ့ကာဗှနျဒိုကျအောကျဆိုဒျဓာတျငှေ့က မွကွေီးတှထေဲမှာ ရှိနတေဲ့ ကာဗှနျဒိုငျအောကျဆိုဒျဓာတျငှေ့ပမာဏ စုစုပေါငျး ရဲ့ ၃၀ ရာခိုငျနှုနျးလောကျရှိပါတယျ။”
Siberia ဒသေ အနောကျပိုငျး နယျမွေ ၄၀ ရာခိုငျနှုနျးလောကျကို နရောယူထားတဲ့ ဒီလို နှံတောကွီးမြိုး ကမ်ဘာဘယျနရောမှာမှ မရှိပါဘူး။ ဥတုရာသီပွောငျးလဲမှုပွငျးထနျလာတဲ့ ခုလိုကာလကွီးမှာ နှံတောတှရေဲ့ အခနျးကဏ်ဍ၊ ထိနျးသိမျးစောင့ျရှောကျရေးနဲ့လေ့လာရေးလုပျငနျးတှေ သိပျကိုအရေးကွီးလာပွီလို့ သိပ်ပံပညာရှငျတှကေ ယုံကွညျထားကွပါတယျ။ အပူခြိနျတိုးလာပွီး တောမီးတှပေိုလောငျကြှမျးလာတာကွောင့ျ သဈတောတှရေဲ့သိုလှောငျနိုငျမှုအားနညျးလာတဲ့အတှကျ နှံတောတှရေဲ့ အခနျးကဏ်ဍက ပိုပွီးအရေးပါလာပါတယျ။ ဒါပမေယ့ျလညျး နှံတောတှေ စိမ့ျမွတေောတှကေို အနီးကပျ ထိနျးသိမျးစောင့ျရှောကျဖို့တော့ လိုတယျလို့လညျး ပညာရှငျတှေ သတိပေးပါတယျ။
Western Siberia က နှံတောတှမှော မီသိနျးဓာတျငှေ့တနျခြိနျ သနျးပေါငျး ၇၀ လောကျသိုလှောငျထားတယျလို့ ကြှမျးကငြျသူတခြို့က ပွောပါတယျ။ ခုတော့ ကမ်ဘာ့ပူနှေးမှုကွောင့ျ ရတှေခေဲနတေဲ့ အဲဒီနှံတောတှလေညျး အကွီးအကယြျစပွီး အရညျပြောျလာနပေါပွီ။ ရတှေအေရညျပြောျလာတဲ့နရောတှမှော အပေါကျတှပေေါျလာပွီး ရကေနျသဈတှလေညျး ပေါျထှကျလာသလို ရကေနျဟောငျးတှလေညျး အရှယျအစားကွီးလာပါတယျ။ ဒါတငျမကသေးပါဘူး။ ဆိုကျဘေးရီးယားက နှံတောတှအေရညျပြောျမှုနှုနျး က အခွားနရောတှထေကျပိုပွီးမွနျဆနျနတေယျလို့ Kirpotin ကပွောပါတယျ။ မီးသိနျးဓာတျငှေ့တှဟော လထေုထဲမှာ ၁၂ နှဈလောကျသာ နကွေပမေယ့ျ ကာဗှနျဒိုငျအောကျဆိုဒျဓာတျငှေ့တှကေတော့ ရာစုနှဈနဲ့ခြီခံပါတယျ။ လထေုထဲရောကျနတေဲ့ ကာဗှနျဒိုငျအောငျဆိုဒျဓာတျငှေ့က မီသိနျးဓာငှေ့တှထေကျ အဆ ၂ ရာကြောျပိုပါတယျ။
အာဖရိကတိုကျ အနောကျပိုငျး၊ ကုနျးတှငျးပိတျနိုငျငံတခုဖွဈတဲ့ Niger ရဲ့ Simiri မွရေိုငျးလှငျပွငျမှာ ကုလသမဂ်ဂနဲ့အခွားအလှုရှငျတှရေဲ့အကူအညီနဲ့ အကောငျအထညျဖောျနတေဲ့ သဈပငျစိုကျပြိုးရေးလုပျငနျးက သဈပငျ သနျးနဲ့ခြီဟာလညျး အပူခြိနျမွင့ျတကျတာနဲ့ မိုးခေါငျတာကွောင့ျ သကေုနျပါတယျ။သဲကန်တာရတှကေယြျမလာရေး၊ ရရေရှိရေးနဲ့ ဒသေခံတှရေဲ့လူမှုစီးပှါး ဖှံ့ဖွိုးတိုးတကျရေး ရညျရှယျခကြျနဲ့ Senegal နိုငျငံ အနောကျပိုငျးကနေ Djubouti နိုငျငံ အရှေ့ပိုငျး တလေ ြှာကျ မိုငျပေါငျး ၅ ထောငျလောကျမှာ ၂၀၀၇ ခုနှဈကစပွီး အပငျတှစေိုကျလာတာပါ။ ခုခြိနျထိတော့ ရညျမှနျးခကြျရဲ့ ၄ ရာခိုငျနှုနျးပဲ ပွည့ျမှီပါသေးတယျ။ ဒေါျလာ ၄၃ ဘီလီယံထိကုနျကနြိုငျတဲ့အတှကျ ခုလိုကပျရောဂါကာလမှာ အကောငျအထညျဖောျဖို့ ဖွဈနိုငျခွရှေိတဲ့အတှကျ လူမှုအသိုငျးအဝိုငျးက တနိုငျတပိုငျပါဝငျလုပျကိုငျဖို့ ကြိုးပမျးလာကွပါတယျ။
“ဆုံးရှုံးသှားတဲ့ သဈတောျတှပွေနျရှငျသနျလာအောငျလုပျနိုငျမလားဆိုတာ ကမ်ဘာကစောင့ျကွည့ျနပေါတယျ။ ဒီအခြိနျက အရေးကွီးပါတယျ။ ဒါကွောင့ျ လူတဦးခငြျးအနနေဲ့ ကမ်ဘာမွကွေီး ဖှံ့ဖွိုးတိုးတကျအောငျဘယျလို လုပျနိုငျမလဲဆိုတာ ပွနျစဉျးစားရမှာဖွဈပါတယျ။”
Ecovillages and Green Sectors ရဲ့ စိုကျပြိုးရေးအငျဂငြျနီယာ Aly Ndiaye ဖွဈပါတယျ။
စပိနျနိုငျငံတောငျပိုငျးမှာလညျး သဲကန်တာရတှေ ကယြျမလာအောငျ၊မွဆေီသွဇာထိနျးနိုငျအောငျ လုပျကိုငျနပေါတယျ။ Granada ဒသေထဲက Hernan-Valle ဒသေမှာ နိုဝငျဘာကနေ ဧပွီလထိ ညစဉျ ဆီးနှငျးကတြတျပွီး မိုးလညျးသိပျမရှာတတျပါဘူး။ အပူခြိနျလညျး ပုံမှနျမဟုတျသလို နှရောသီနေ့အပူခြိနျ ၈၀ ဒီဂရီဆဲလျစိယပျထိရှိတတျပွီး ဆောငျးတှငျးဆိုရငျ အနုတျ၁၅ထိ ရှိတတျပါတယျ။ ဒသေခံစိုကျပြိုးရေးသမား အယောကျ ၂ ရာကြောျတို့လညျး AlVelal Association အဖှဲ့နဲ့ အကြိုးတူပူးပေါငျးပွီး မွဆေီသွဇာကွှယျဝလာအောငျ လုပျကိုငျနကွေပါတယျ။
စိုကျပြိုးရေးသမား Fran Martinez က ခုလိုပွောပါတယျ။
“စိုကျပြိုးမွတှေကေို သဈတောမွနေရောတှေ ဖွဈလာအောငျ ကနြောျတို့ ကြိုးစားဖနျတီးနပေါတယျ။ ခွားနားခကြျကတော့ သီးနှံအမြိုးအစားတှပွေောငျးစိုကျတာပါ။ သံလှငျပငျတှနေရောမှာ ထငျးရှုးနဲ့ အစားထိုးစိုကျပွီး ခြုံတောတှနေရောမှာ ငရုပျပှတှနေဲ့ ခရမျးသီးပငျတှေ စိုကျပါတယျ။ ဇီဝဂဟေစနဈတှေ မွဆေီသွဇာအမြိုးအစားတှေ အတူတူပါပဲ။”
စှမျးအငျကဏ်ဍဖကျမှာတော့ ကမ်ဘာမှာ အကွီးဆုံးလို့ပွောရမယ့ျ ကုမ်ပဏီတခုက ဗွိတိနျနိုငျငံ Scotland နယျထဲက ကမျးလှနျပငျလယျပွငျထဲမှာရှိပါတယျ။
၂၀၁၇ ခုနှဈမှာစတငျခဲ့တဲ့ Hywind Scotland လစှေမျးအငျထုတျယူူရေးလုပျငနျးက လပွေငျးတှတေိုကျတဲ့ စကော့တလနျနယျမှာရှိတဲ့အတှကျ ယူကနေိုငျငံထဲက အခွားအလားတူလုပျငနျးတှထေကျပိုပွီးအလုပျဖွဈပါတယျ။ ၂၀၃၅ ခုနှဈအရောကျမှာ ဗွိတိနျတနိုငျငံလုံး ပွနျပွည့ျမွဲစှမျးအငျကရရတဲ့ လ ြှပျစဈဓာတျအားကိုပဲ အသုံးပွုမယျလို့ COP26 ညီလာခံမှာ ဗွိတိနျအစိုးရက ကွငွောခဲ့ပါတယျ။ ဗွိတိနျနိုငျငံမှာ စှမျးအငျအမြားစုကို နစှေမျးအငျနဲ့ လစှေမျးအငျကနရေယူနတောဖွဈပွီး ကြောကျမီးသှေးတှသေိပျပွီးမသုံးတော့ပါဘူး။ ဒါပမေယ့ျလညျး သဘာ၀ ဓာတျငှေ့အပေါျမှာတော့ အမြားကွီးအားကိုးနရေပါသေးတယျ။
ကမ်ဘာ့ကုလသမဂ်ဂရဲ့ဦးဆောငျမှုနဲ့ ဖနျလုံအိမျဓာတျငှေ့ထုတျလှတျမှု လေ ြှာ့ခရြေး နိုျငျငံစုံ နညျးလမျးအမြိုးမြိုးနဲ့ ခုလိုကြိုးပမျးနပေမေယ့ျ ဖနျလုံအိမျဓာတျငှေ့ထုတျလှှတျမှုတှေ လြော့ကမြသှားသလို ဥတုရာသီပွောငျးလဲမှု အကြိုးဆကျအဖွဈ သဘာ၀ ကပျဘေးဒဏျတှေ တနေ့တခွားပိုဆိုးရှားပွငျးထနျလာနပေါတယျ။ Glasgow ညီလာခံမှာလညျး ဖနျလုံအိမျဓာတျငှေ့လြော့ခရြေး ရညျမှနျးခကြျအတိုငျးဆကျလကျအကောငျအထညျဖောျဖို့ နိုငျငံစုံသဘောတူညီခဲ့ကွပါတယျ။ ကမ်ဘာ့ပူနှေးမှုဖွဈစတေဲ့ အဓိကလကျသညျတရားခံ ကြောကျမီးသှေးအသုံးပွုမှုကို အတတျနိုငျဆုံးလြော့ခသြှားဖို့သဘောတူခဲ့ကွသလို ဖနျလုံအိမျဓာတျငှေ့ အမြားဆုံးထုတျလှှတျနသေူတှအေနနေဲ့ ကာဗှနျဒိုငျအောကျဆိုဒျဓာတျငှေ့တှေ ထပျပွီ းလြော့ခဖြို့ နောကျနှဈညီလာခံမှာ လာရောကျကတိပွုဖို့လညျး ညီလာခံမှာ သဘောတူညီခဲ့ကွပါတယျ။
