မြန်မာ့ရာဇဝင်ကို ပြောနိုင်မယ့် ဧရာဝတီမြစ်ဝ အနည်တွေကို ပညာရှင်တွေ စတင် လေ့လာနေကြပါပြီ။ ကမ္ဘာပေါ်မှာ ရှားရှားပါးပါး သဘာဝအတိုင်း ကျန်နေသေးတဲ့ ဧရာဝတီမြစ်ဝကျွန်းပေါ်ဒေသမှာ ဘာတွေ ဖြစ်ပျက်ခဲ့ပါသလဲ။ ဘာအန္တရာယ်ရော ရှိနေပါသလဲ။ ဂျပန်အဏ္ဏဝါ ဘူမိသိပ္ပံနဲ့ နည်းပညာဌာနက ဒေါက်တာမိုးကျော်သူကပြောပြပေးမှာပါ။
ဒေါက်တာမိုးကျော်သူ။ ။“ကျနော်က ဧရာဝတီတိုင်း ပုသိမ်မြို့မှာ မွေးတာဆိုတော့ ဧရာဝတီဖြစ်ဝကျွန်းပေါ်မှာ ငယ်ငယ်ကတည်းက အကြိမ်ကြိမ်သွားလာ နေထိုင်ခဲ့တာရယ်၊ ဘူမိဗေဒ သုတေသီ ဖြစ်လာတဲ့ အချိန်မှာလည်း မြစ်ဝကျွန်းပေါ်ကြီးကို တောက်လျှောက် စိတ်ဝင်စားနေတာလည်း ပါတာပေါ့နော်။ ဒါပေမယ့် ပြည်ပမှာ ပညာသင်နေရင်းနဲ့ တကယ့် တကယ် နက်နက်နဲနဲ စဉ်းစားမိတာကတော့ ၂၀၀၀ ခုနှစ်မှာပါ။ ၂၀၀၀ ခုနှစ်တုန်းက ဂျပန်နိုင်ငံက နိုင်ငံတကာ သုတေသနစာတမ်းဖတ်ပွဲမှာ အင်္ဂလန်က ပါမောက္ခလူငယ်လေး တယောက်က ပြောသွားတယ်။ ဧရာဝတီမြစ်ကြီးက နေပြီးတော့ စီးဆင်း သယ်ချ လာတဲ့ အနည်တွေက ဘင်္ဂလားပင်လယ်အော်နဲ့ ဒီ မုတ္တမပင်လယ်ကွေ့မှာ အထူကြီးပဲ အနည်တွေထိုင်နေတယ်၊ အဲဒီ ထိုင်နေတဲ့ အနည်တွေကို လေ့လာတဲ့ သုတေသနက ဘယ်သူမှ မလုပ်နိုင်သေးဘူး။ ဒီကိစ္စဟာ အများကြီး လုပ်ဖို့ လိုအပ်တယ်ဆို ပြောတာမှာ ကျနော် ပိုပြီးစိတ်ဝင်စား သွားတယ်။ အဲဒီမှာ ဒီသုတေသီနဲ့လည်း မိတ်ဆက်စကားတွေ ပြောဖြစ်ရင်းနဲ့ အခုအချိန်အထိ လည်း တောက်လျှောက် တွဲပြီး လုပ်ဖြစ်နေပါတယ်။ အဲဒီကနေပြီးတော့ သွားလိုက်တဲ့ ဥစ္စာက ၂၀၀၄ ခုနှစ်မှာ ကျတော့ ကံကောင်းတယ်ပဲ ပြောရမှာပေါ့။ ဒီ ဂျပန်နိုင်ငံမှာ ရှိတဲ့ ကမ္ဘာကျော် သုတေသီ တယောက်က အာရှတိုက်ကြီး တခုလုံးမှာ ရှိတဲ့ မြစ်ဝကျွန်းပေါ် - delta တွေအားလုံးကို သုတေသန ပရောဂျက်ကြီးနဲ့ လုပ်နေတဲ့ သုတေသီနဲ့ တွေ့ဆုံခွင့် ရပြီးတော့ သူကနေမှ ကျနော် မြန်မာနိုင်ငံသား မှန်းလည်း သိရော၊ ဧရာဝတီမြစ်ကြီးရဲ့ သုတေသန လုပ်ငန်းက ဘယ်သူမှ မလုပ်နိုင်သေးတဲ့အတွက် သူ့ရဲ့ ပရောဂျက်ထဲမှာ ထည့်ချင်တဲ့အတွက်ကြောင့် မို့ အမြန်ဆုံး ကြိုးစားကြရအောင်၊ ကြိုးစား ပေးပါဆိုတာနဲ့ အဲဒီကနေ စပြီးတော့ ထဲထဲ ဝင်ဝင် လုပ်ဖြစ်တာပါ။
ဒါပေမယ့် သိတဲ့အတိုင်းပဲ နိုင်ငံရေးအခြေနေ အပြောင်းအလဲတွေနဲ့ ၂၀၀၈ ခုနှစ် နာဂစ်မုန်တိုင်းကြီး ဖြစ်တဲ့ အချိန်မှာ ကျတော့ အားလုံး ပိုပြီးတော့ မလုပ်မဖြစ်တော့ဘူး၊ ဖြစ်လာတယ်။ အဲဒါက ဧရာဝတီမြစ်ကြီးကနေပြီးတော့ မြန်မာနိုင်ငံရဲ့ သမိုင်းကြောင်းကို လေ့လာတာ တခုထဲတင် မဟုတ်ပဲနဲ့ အနာဂတ်မှာ ဖြစ်လာမယ့် မြစ်ဝကျွန်းပေါ်မှာ ရှိလာမယ့် ဘေးအန္တရာယ် တွေကို ဘယ်လို ဆက်ပြီးကာကွယ်နိုင်အောင် လုပ်ကြမလဲ ဆိုတဲ့ အပိုင်းတွေပါ တိုးလာပါတယ်။”
ဘယ်လို ဘေးအန္တရာယ်တွေ ကြုံလာနိုင်ပါသလဲ။
ဒေါက်တာမိုးကျော်သူ။ ။“ဖြစ်လာနိုင်တဲ့ အန္တရာယ်တွေက အခု ဆိုရင် မြန်မာနိုင်ငံမှာ သစ်တောကလည်း ပြုန်းလာတဲ့ အပိုင်းတွေ ရှိတယ်။ ဒီ လမုတော - mangrove တွေ လည်း အရမ်းကို နဲလာတယ်။ ဒီကြားထဲ့ ဧရာဝတီမြစ်ဝကျွန်းပေါ် တည်နေတဲ့ မြေကြီးက အတော်နိမ့်ရတဲ့ အထဲ ပင်လယ်ရေမျက်နှာပြင် ကလည်း တက်တက်လာနေပြီ။ မြေကြီးနိမ့်တာ နဲ့ ပတ်သက်ပြီး ပြောရမယ် ဆိုရင် ကျနော်တို့မှာ သမိုင်းကြောင်း ရှိပါတယ်။ အဲဒီလို တွေ့ခဲ့တာက သုတေသနထဲက နောက်တခုပါ။ ကမ္ဘာကြီးမှာ ပူနွေးတဲ့ ခေတ်ကြီး ဖြစ်ခဲ့ဘူးပါတယ်။ Pleistocene (လွန်ခဲ့တဲ့ နှစ် တသောင်းကျော်ကနေ နှစ် ၂သန်းခွဲကြားကာလ) လို့ခေါ်တဲ့ကာလ။ အဲဒီ အချိန်တုန်းက ပင်လယ်ရေတွေ မြင့်တက်ခဲ့တာက အခု လက်ရှိ ဧရာဝတီတိုင်းရဲ့ ကမ်းရိုးတန်းကနေ ပြီးတော့ ကုန်းတွင်းပိုင်း ၈၀ ကီလိုမီတာ (မိုင် ၅၀ ခန့်) လောက်အထိ ရေတွေ ပြည့်နေခဲ့တယ် ဆိုတဲ့ သမိုင်းကြောင်းလည်း တွေ့ထား ပါတယ်။ အဲဒီတော့ ၈၀ ကီလိုမီတာ လောက်အထိ ရေတွေ တက်လာခဲ့ဘူးတယ် ဆိုတဲ့ ရာဇဝင်က ကျနော်တို့မှာ ရှိခဲ့ဘူးပါတယ်။ ပြီးတော့ ပင်လယ်ရေ မျက်နှာပြင်ကြီး မြင့်တက်လာတာ ကလည်း အခု ကြည့်မယ် ဆိုရင် တနှစ်ကို ၆ မီလီမီတာ လောက်အထိ တဖြေးဖြေးချင်း တက်လာနေတယ် ဆိုတာ ဧရာဝတီ တိုင်းဘက်မှာလည်း တွေ့ရတယ် ဆိုပြီးတော့ သုတေသန စာတမ်းထဲမှာ ရေးထားပါတယ်။”
ကမ္ဘာတလွှား ကြုံနေကြရတဲ့ ပင်လယ်ရေမျက်နှာပြင် မြင့်တက်လာတဲ့ အန္တရာယ်ဟာ ဧရာဝတီမြစ်ဝကျွန်းပေါ်ဒေသအတွက်တော့ ပိုဆိုးနေတာက သူ့ရဲ့ အနေအထားနဲ့ အမြင့်ဖြစ်ပါတယ်။
ဒေါက်တာမိုးကျော်သူ။ ။“ဧရာဝတီမြစ်ဝကျွန်းပေါ်ကြီးက အရမ်းကို မြေပြန့်ပြီးတော့ နိမ့်နေတယ်။ နိမ့်တယ် ဆိုတာက ပင်လယ်မြေမျက်နှာပြင် အထက်ကို ၅ မီတာတောင် မရှိဘူး။ အမြင့်မရှိဘူး ဆိုတဲ့ အချက်က ကျနော်တို့အတွက် အဓိက စိုးရိမ်လာရတာပါ။”
ဟုတ်ပါတယ် စိုးရိမ်တဲ့အတိုင်းပဲ နာဂစ်လို သဘာဝ အန္တရာယ်နဲ့လည်း ကြုံခဲ့ရတာပါ။ ဒါပေမယ့် အခု ကြုံခဲ့ရတဲ့အတိုင်း လူပေါင်း တသိန်း ၄ သောင်းနီးပါး သေဆုံး ရတဲ့အထိ ဖြစ်သင့်ပါသလား။
ဒေါက်တာမိုးကျော်သူ။ ။“ပြည်ပမှာ ရောက်နေတဲ့လူအတွက် ကတော့ ပထမ ကြည့်လိုက်ရင် နာဂစ်မှာ ကျနော်တို့က ကြိုတင် ပြင်ဆင်မှုတွေ သေချာမလုပ်နိုင်ခဲ့ဘူူး။ အားနဲခဲ့တယ်။ ဒါ့ကြောင့်မို့လို့၊ လူတွေ မသေသင့်ပဲ သေရတယ် ဆိုတဲ့ အပိုင်းလေးတွေကို အဓိကထားပြီးတော့ပေါ့နော်၊ သတင်းဌာနတွေက မြင်တဲ့အပိုင်းတွေ ပြောကြပေမယ့်၊ အခု ထဲထဲဝင်ဝင် သုတေသနနဲ့ ပြန်ကြည့်လိုက်တဲ့ အခါကျတော့ ဂျပန်နိုင်ငံမှာလည်း ၂၀၁၁ ခုနှစ်က ငလျင်ကြီးနဲ့ ဆူနာမီလာတဲ့အချိန်မှာ လူတွေ အများကြီး သေတယ်ဆိုတဲ့ အဖြစ်က ဘာ့ကြောင့်လည်း ဆိုတော့ သိနေရက်သားနဲ့ - လူ့ရဲ့ သက်တမ်းး တလျှောက်မှာ မကြုံခဲ့ဘူးတဲ့အတွက် လူတွေက ပေါ့ပေါ့ဆဆနဲ့ နေထိုင်ကြတယ် ဆိုတဲ့ သဘောက အများကြီး အရေးကြီးပါတယ်။ အဲဒါကြောင့် ပညာပေးတဲ့အဆင့်က အရမ်း အရေးကြီးတယ် ဆိုတာကို သဘောပေါက်ရတာပါ။ နာဂစ်မှာ ကျနော်တို့ ဧရာဝတီတိုင်းကို မုန်တိုင်းက တဲ့တဲ့ကြီး ဝင်လာပြီးတော့မှ ရေကြီးတယ် ဆိုတာက ဧရာဝတီတိုင်းမှာ ရာဇဝင်မှာ မရှိခဲ့ပါဘူး။ ကျန်ခဲ့တဲ့ အနှစ် ၈၀ -၁၀၀ လောက် အတွင်းမှာ။ အဲဒါက အဓိက ပြဿနာ တခုပါ။ နောက်တခုက အရမ်းပြင်းတဲ့မုန်တိုင်းကြီး တခု လာမယ်မှန်း ကြိုသိပေမယ့် ကုန်းပေါ်ကို စပြီးတော့ မုန်တိုင်းက ထိတဲ့ အချိန်မှာ land fall လို့ ခေါ်ပါတယ်။ အဲဒီဖြစ်တဲံအချိန်မှာ တကယ့်ကို ဧရာဝတီတိုင်းရဲ့ ရေအနိမ့်ဆုံး မြေအနိမ့်ဆုံး၊ နေရာတွေကို လူအများဆုံး နေတဲ့ နေရာတွေကို တဲ့တဲ့ကျတဲ့ အပြင်ကို၊ land fall က မြန်မြန်မရွေ့ပဲနဲ့ တနေရာထဲမှာ အကြားကြီးနေနေတဲ့ ဥစ္စာက အရမ်းကိုဒုက္ခရောက်သွားတာပါ။”
မေး။ ။ ဂျပန်မှာလည်း ဆူနာမိကြောင့် လူတွေအများကြီးသေတယ်၊ မြန်မာနိုင်ငံမှာလည်း ဒီမုန်တိုင်းကြောင့် သေတယ်၊ ကြိုတင်မလုပ်နိုင်တာထက် နားမလည်လို့ မသိလို့ပေါ့နော်။
ဒေါက်တာမိုးကျော်သူ။ ။“မှန်ပါတယ် ခင်ဗျ။ နောက် သိသာတဲ့ တချက်က - အဲဒီနာဂစ်တိုက်တဲ့ အချိန်က ဧရာဝတီတိုင်းမှာ လူတွေ အများကြီး ပြင်ဆင်ထားခြင်းမရှိ၊ ပေါ့ပေါ့ဆဆနဲ့ နေတဲ့ အပိုင်းတွေ ပါနေတဲ့အချိန်မှာ သူ့ရဲ့ အနောက်ဖက် ဘာမှ သိပ်မဝေးတဲ့ ရခိုင်ကမ်းရိုးတန်းက မုန်တိုင်းခဏခဏ ကျတာ ကြုံဖူးတဲ့ ဂွ နယ်တို့ ဘာတို့ဆို သေချာ ပြင်ဆင်ထားတဲ့အတွက်ကြောင့် သူတို့ တွေက ဘယ်လို ရှောင်တိမ်းရမယ် ဆိုတာ အထိကို သူတို့က အလေ့အကျင့်ရနေပြီးတော့ တော်တော်လေး သက်သာတယ် ဆိုတဲ့ အပိုင်းတွေတွေ့ရတယ်။ ဆိုတော့ ရှေ့ဆက် သုတေသန လုပ်ရအုံးမယ့် future work က အရမ်းကို အရေးကြီးနေတယ်။ ဘာလို့လည်း ဆိုတော့ သမိုင်းကိုလည်း သိဖို့ လိုတယ်။ လက်ရှိဖြစ်နေတဲ့ အန္တရာယ်တွေကိုလည်း ဘယ်လိုမျိုး ဘယ်လောက်အထိ အသေးစိတ်သွားရမလဲ ဆိုတာကို။”
မေး။ ။အဲဒီတော့ ဘာတွေ ဆက်ပြီးလုပ်ဖို့ ရှိပါသလဲ
ဒေါက်တာမိုးကျော်သူ။ ။“ဟုတ်ကဲ့ပါခင်ဗျ။ ဒီဧရာဝတီ မြစ်ဝကျွန်းပေါ်ကြီးရဲ့ အပြင်ဘက်ကနေ ထွက်ပြီးတော့၊ ဒီပင်လယ်ပြင်ထဲမှာ တွင်းအနက်ကိုတူး - ဒီတွင်းအနက်ဆိုတာကလည်း မီတာ ရာဂဏန်း လေးပဲရှိတဲ့ဟာ တခု ကို တူးပြီးတော့မှ သုတေသနကို သေသေချာချာ ခွဲပြီးလုပ်သင့်ပါတယ်။ အဲဒီက ရလဒ်တွေကိုယူပြီး ဒီမြစ်ဝကျွန်းပေါ်ထဲမှာလည်း အသေးစိတ်ကလေးတွေ ထပ်ပြီးတော့ အထောက်အကူ ဖြစ်မယ့်အချက်တွေ ရှာဖွေဖို့က အဓိက target ဦးတည်ချက်ပါ။ ဒီအဓိက targer ကို လုပ်နိုင်ဖို့ အတွက်ကို ပထမစခဲ့တာကတော့ သက္ကရာဇ် ၂၀၀၂ ခုနှစ်က အိန္ဒိယနိုင်ငံက သုတေသန scientific အချက်အလက်တွေက အရမ်းကို အရေးပါတဲ့ ဟာမျိုးတွေ့ခဲ့တဲ့ဟာပါ။ အဲဒါတွေ အပေါ် မူတည်ပြီးတော့ ကျနော်တို့ အခုအခါ အသေးစိတ် နေရာလေးတွေ ရွေးပြီးတော့ သုတေသန လုပ်မှာပါ။ အမေရိကန် ပြည်ထောင်စုရယ်၊ ပြီးတော့ အခု ဂျပန်နိုင်ငံကနေပြီးတော့ ကျနော်လည်း ပါဝင်မယ့် ဥစ္စာကတော့ လာမယ့်နှစ်ကနေပြီးတော့ ဒဂုံ တက္ကသိုလ်နဲ့ ပုသိမ်တက္ကသိုလ်က ဆရာတွေနဲ့ တွဲပြီးတော့ အဲဒီက ဆရာ ၁၀ ယောက်ကို ဂျပန်နိုင်ငံကို ခေါ်ယူပြီးတော့ တရုတ်နိုင်ငံနဲ့ ဗီယက်နမ်နိုင်ငံက အလားတူ delta မြစ်ဝကျွန်းပေါ်ဒေသ သုတေသနတွေကို အမြင်ချင်းဖလှယ်၊ ကိုယ်တိုင်ဓါတ်ခွဲ၊ ကိုယ်တိုင်လေ့လာပြီး ကိုယ်တိုင် လုပ်ပေးနိုင်တဲ့ အဆင့်ရောက်အောင် လုပ်ဖို့ နောက်ထပ် ၃ နှစ် မှာ ကျနော်တို့ စီစဉ်ထားပါတယ်။ ပြီးတော့ ဒီလအကုန်မှာပဲ ရန်ကုန်မြို့ နိုဗိုတယ် ဟိုတယ်မှာ မီဆာ ဆိုတဲ့ အသုံးချ ကမ္ဘာမြေဆိုင်ရာ သုတေသန ကွန်ဖရင့် - ၂နှစ် တခါ လုပ်တဲ့ အစည်းအဝေးမှာပဲ - ဒါက ဒုတိ အကြိမ်မြောက်ပေါ့နော်။ marine geology အဏ္ဏဝါ ဘူမိဗေဒနဲ့ ပတ်သက်တဲ့ အလုပ်ရုံဆွေးနွေးပွဲ workshop တခု လုပ်ပြီးတော့မှ အခု ကျနော်ပြောခဲ့တဲ့ သုတေသနအသစ်တွေကို ရှာဖွေ တွေ့ရှိခဲ့တဲ့ ပညာရှင်တွေ၊ အမေရိကန်က ပညာရှင်တွေကိုယ်တိုင်လာ၊ လာပြီးတော့ သူတို့နဲ့ အတူ ဆွေးနွေးပြီးတော့ ရှေ့ဆက် ဘာတွေ လုပ်သင့်တယ် ဆိုတဲ့ လမ်းကြောင်းကို ကျနော်တို့ ရွေးချယ်ကြမှာပါ။”
ဧရာဝတီကို ပညာရှင်တွေ လေ့လာချင်ကြတဲ့ အဓိက အချက်က မြစ်ကြောင်းထပ်ပိုင်းမှာ ဆည်တွေ မဆောက်သေးတာကြောင့် ဖြစ်ပါတယ်။
ဒေါက်တာမိုးကျော်သူ။ ။“ယန်စီမြစ်တို့လို၊ မဲခေါင်တွေမှာလို၊ မြစ်ရဲ့ ထိပ်မှာ ဆည်ကြီး မဆောက်သေးတဲ့ အတွက်ကြောင့် ကျနော်တို့ရဲ့ အနည်ပို့ချမှုက သဘာဝ အတိုင်းပဲ လာနေသေးတယ်။ ဒီလို သဘာဝ အတိုင်းပဲ လာနေတာမို့လို့လည်း နိုင်ငံတကာက ပညာရှင်တွေက ကမ္ဘာပေါ်မှာ သဘာဝ အတိုင်း ကျန်နေသေးတဲ့ မြစ်ကြီး အကြီးကြီး တခုကို လေ့လာဖို့က အကောင်းဆုံးဟာ ဧရာဝတီမြစ်ပါပဲလို့ အခု အများစုက လေ့လာဖို့ လာနေကြတဲ့ အပိုင်းတွေ ပါတာပေါ့နော်။”
ဒေါက်တာမိုးကျော်သူပါ။
(unicode)
မွနျမာ့ရာဇဝငျကို ပွောနိုငျမယ့ျ ဧရာဝတီမွဈဝ အနညျတှကေို ပညာရှငျတှေ စတငျ လေ့လာနကွေပါပွီ။ ကမ်ဘာပေါျမှာ ရှားရှားပါးပါး သဘာဝအတိုငျး ကနြျနသေေးတဲ့ ဧရာဝတီမွဈဝကြှနျးပေါျဒသေမှာ ဘာတှေ ဖွဈပကြျခဲ့ပါသလဲ။ ဘာအန်တရာယျရော ရှိနပေါသလဲ။ ဂပြနျအဏ်ဏဝါ ဘူမိသိပ်ပံနဲ့ နညျးပညာဌာနက ဒေါကျတာမိုးကြောျသူကပွောပွပေးမှာပါ။
ဒေါကျတာမိုးကြောျသူ။ ။“ကနြောျက ဧရာဝတီတိုငျး ပုသိမျမွို့မှာ မှေးတာဆိုတော့ ဧရာဝတီဖွဈဝကြှနျးပေါျမှာ ငယျငယျကတညျးက အကွိမျကွိမျသှားလာ နထေိုငျခဲ့တာရယျ၊ ဘူမိဗဒေ သုတသေီ ဖွဈလာတဲ့ အခြိနျမှာလညျး မွဈဝကြှနျးပေါျကွီးကို တောကျလြှောကျ စိတျဝငျစားနတောလညျး ပါတာပေါ့နောျ။ ဒါပမေယ့ျ ပွညျပမှာ ပညာသငျနရေငျးနဲ့ တကယ့ျ တကယျ နကျနကျနဲနဲ စဉျးစားမိတာကတော့ ၂၀၀၀ ခုနှဈမှာပါ။ ၂၀၀၀ ခုနှဈတုနျးက ဂပြနျနိုငျငံက နိုငျငံတကာ သုတသေနစာတမျးဖတျပှဲမှာ အငျ်ဂလနျက ပါမောက်ခလူငယျလေး တယောကျက ပွောသှားတယျ။ ဧရာဝတီမွဈကွီးက နပွေီးတော့ စီးဆငျး သယျခြ လာတဲ့ အနညျတှကေ ဘငျ်ဂလားပငျလယျအောျနဲ့ ဒီ မုတ်တမပငျလယျကှေ့မှာ အထူကွီးပဲ အနညျတှထေိုငျနတေယျ၊ အဲဒီ ထိုငျနတေဲ့ အနညျတှကေို လေ့လာတဲ့ သုတသေနက ဘယျသူမှ မလုပျနိုငျသေးဘူး။ ဒီကိစ်စဟာ အမြားကွီး လုပျဖို့ လိုအပျတယျဆို ပွောတာမှာ ကနြောျ ပိုပွီးစိတျဝငျစား သှားတယျ။ အဲဒီမှာ ဒီသုတသေီနဲ့လညျး မိတျဆကျစကားတှေ ပွောဖွဈရငျးနဲ့ အခုအခြိနျအထိ လညျး တောကျလြှောကျ တှဲပွီး လုပျဖွဈနပေါတယျ။ အဲဒီကနပွေီးတော့ သှားလိုကျတဲ့ ဥစ်စာက ၂၀၀၄ ခုနှဈမှာ ကတြော့ ကံကောငျးတယျပဲ ပွောရမှာပေါ့။ ဒီ ဂပြနျနိုငျငံမှာ ရှိတဲ့ ကမ်ဘာကြောျ သုတသေီ တယောကျက အာရှတိုကျကွီး တခုလုံးမှာ ရှိတဲ့ မွဈဝကြှနျးပေါျ - delta တှအေားလုံးကို သုတသေန ပရောဂကြျကွီးနဲ့ လုပျနတေဲ့ သုတသေီနဲ့ တှေ့ဆုံခှင့ျ ရပွီးတော့ သူကနမှေ ကနြောျ မွနျမာနိုငျငံသား မှနျးလညျး သိရော၊ ဧရာဝတီမွဈကွီးရဲ့ သုတသေန လုပျငနျးက ဘယျသူမှ မလုပျနိုငျသေးတဲ့အတှကျ သူ့ရဲ့ ပရောဂကြျထဲမှာ ထည့ျခငြျတဲ့အတှကျကွောင့ျ မို့ အမွနျဆုံး ကွိုးစားကွရအောငျ၊ ကွိုးစား ပေးပါဆိုတာနဲ့ အဲဒီကနေ စပွီးတော့ ထဲထဲ ဝငျဝငျ လုပျဖွဈတာပါ။
ဒါပမေယ့ျ သိတဲ့အတိုငျးပဲ နိုငျငံရေးအခွနေေ အပွောငျးအလဲတှနေဲ့ ၂၀၀၈ ခုနှဈ နာဂဈမုနျတိုငျးကွီး ဖွဈတဲ့ အခြိနျမှာ ကတြော့ အားလုံး ပိုပွီးတော့ မလုပျမဖွဈတော့ဘူး၊ ဖွဈလာတယျ။ အဲဒါက ဧရာဝတီမွဈကွီးကနပွေီးတော့ မွနျမာနိုငျငံရဲ့ သမိုငျးကွောငျးကို လေ့လာတာ တခုထဲတငျ မဟုတျပဲနဲ့ အနာဂတျမှာ ဖွဈလာမယ့ျ မွဈဝကြှနျးပေါျမှာ ရှိလာမယ့ျ ဘေးအန်တရာယျ တှကေို ဘယျလို ဆကျပွီးကာကှယျနိုငျအောငျ လုပျကွမလဲ ဆိုတဲ့ အပိုငျးတှပေါ တိုးလာပါတယျ။”
ဘယျလို ဘေးအန်တရာယျတှေ ကွုံလာနိုငျပါသလဲ။
ဒေါကျတာမိုးကြောျသူ။ ။“ဖွဈလာနိုငျတဲ့ အန်တရာယျတှကေ အခု ဆိုရငျ မွနျမာနိုငျငံမှာ သဈတောကလညျး ပွုနျးလာတဲ့ အပိုငျးတှေ ရှိတယျ။ ဒီ လမုတော - mangrove တှေ လညျး အရမျးကို နဲလာတယျ။ ဒီကွားထဲ့ ဧရာဝတီမွဈဝကြှနျးပေါျ တညျနတေဲ့ မွကွေီးက အတောျနိမ့ျရတဲ့ အထဲ ပငျလယျရမေကြျနှာပွငျ ကလညျး တကျတကျလာနပွေီ။ မွကွေီးနိမ့ျတာ နဲ့ ပတျသကျပွီး ပွောရမယျ ဆိုရငျ ကနြောျတို့မှာ သမိုငျးကွောငျး ရှိပါတယျ။ အဲဒီလို တှေ့ခဲ့တာက သုတသေနထဲက နောကျတခုပါ။ ကမ်ဘာကွီးမှာ ပူနှေးတဲ့ ခတျေကွီး ဖွဈခဲ့ဘူးပါတယျ။ Pleistocene (လှနျခဲ့တဲ့ နှဈ တသောငျးကြောျကနေ နှဈ ၂သနျးခှဲကွားကာလ) လို့ခေါျတဲ့ကာလ။ အဲဒီ အခြိနျတုနျးက ပငျလယျရတှေေ မွင့ျတကျခဲ့တာက အခု လကျရှိ ဧရာဝတီတိုငျးရဲ့ ကမျးရိုးတနျးကနေ ပွီးတော့ ကုနျးတှငျးပိုငျး ၈၀ ကီလိုမီတာ (မိုငျ ၅၀ ခန့ျ) လောကျအထိ ရတှေေ ပွည့ျနခေဲ့တယျ ဆိုတဲ့ သမိုငျးကွောငျးလညျး တှေ့ထား ပါတယျ။ အဲဒီတော့ ၈၀ ကီလိုမီတာ လောကျအထိ ရတှေေ တကျလာခဲ့ဘူးတယျ ဆိုတဲ့ ရာဇဝငျက ကနြောျတို့မှာ ရှိခဲ့ဘူးပါတယျ။ ပွီးတော့ ပငျလယျရေ မကြျနှာပွငျကွီး မွင့ျတကျလာတာ ကလညျး အခု ကွည့ျမယျ ဆိုရငျ တနှဈကို ၆ မီလီမီတာ လောကျအထိ တဖွေးဖွေးခငြျး တကျလာနတေယျ ဆိုတာ ဧရာဝတီ တိုငျးဘကျမှာလညျး တှေ့ရတယျ ဆိုပွီးတော့ သုတသေန စာတမျးထဲမှာ ရေးထားပါတယျ။”
ကမ်ဘာတလှှား ကွုံနကွေရတဲ့ ပငျလယျရမေကြျနှာပွငျ မွင့ျတကျလာတဲ့ အန်တရာယျဟာ ဧရာဝတီမွဈဝကြှနျးပေါျဒသေအတှကျတော့ ပိုဆိုးနတောက သူ့ရဲ့ အနအေထားနဲ့ အမွင့ျဖွဈပါတယျ။
ဒေါကျတာမိုးကြောျသူ။ ။“ဧရာဝတီမွဈဝကြှနျးပေါျကွီးက အရမျးကို မွပွေန့ျပွီးတော့ နိမ့ျနတေယျ။ နိမ့ျတယျ ဆိုတာက ပငျလယျမွမေကြျနှာပွငျ အထကျကို ၅ မီတာတောငျ မရှိဘူး။ အမွင့ျမရှိဘူး ဆိုတဲ့ အခကြျက ကနြောျတို့အတှကျ အဓိက စိုးရိမျလာရတာပါ။”
ဟုတျပါတယျ စိုးရိမျတဲ့အတိုငျးပဲ နာဂဈလို သဘာဝ အန်တရာယျနဲ့လညျး ကွုံခဲ့ရတာပါ။ ဒါပမေယ့ျ အခု ကွုံခဲ့ရတဲ့အတိုငျး လူပေါငျး တသိနျး ၄ သောငျးနီးပါး သဆေုံး ရတဲ့အထိ ဖွဈသင့ျပါသလား။
ဒေါကျတာမိုးကြောျသူ။ ။“ပွညျပမှာ ရောကျနတေဲ့လူအတှကျ ကတော့ ပထမ ကွည့ျလိုကျရငျ နာဂဈမှာ ကနြောျတို့က ကွိုတငျ ပွငျဆငျမှုတှေ သခြောမလုပျနိုငျခဲ့ဘူူး။ အားနဲခဲ့တယျ။ ဒါ့ကွောင့ျမို့လို့၊ လူတှေ မသသေင့ျပဲ သရေတယျ ဆိုတဲ့ အပိုငျးလေးတှကေို အဓိကထားပွီးတော့ပေါ့နောျ၊ သတငျးဌာနတှကေ မွငျတဲ့အပိုငျးတှေ ပွောကွပမေယ့ျ၊ အခု ထဲထဲဝငျဝငျ သုတသေနနဲ့ ပွနျကွည့ျလိုကျတဲ့ အခါကတြော့ ဂပြနျနိုငျငံမှာလညျး ၂၀၁၁ ခုနှဈက ငလငြျကွီးနဲ့ ဆူနာမီလာတဲ့အခြိနျမှာ လူတှေ အမြားကွီး သတေယျဆိုတဲ့ အဖွဈက ဘာ့ကွောင့ျလညျး ဆိုတော့ သိနရေကျသားနဲ့ - လူ့ရဲ့ သကျတမျးး တလြှောကျမှာ မကွုံခဲ့ဘူးတဲ့အတှကျ လူတှကေ ပေါ့ပေါ့ဆဆနဲ့ နထေိုငျကွတယျ ဆိုတဲ့ သဘောက အမြားကွီး အရေးကွီးပါတယျ။ အဲဒါကွောင့ျ ပညာပေးတဲ့အဆင့ျက အရမျး အရေးကွီးတယျ ဆိုတာကို သဘောပေါကျရတာပါ။ နာဂဈမှာ ကနြောျတို့ ဧရာဝတီတိုငျးကို မုနျတိုငျးက တဲ့တဲ့ကွီး ဝငျလာပွီးတော့မှ ရကွေီးတယျ ဆိုတာက ဧရာဝတီတိုငျးမှာ ရာဇဝငျမှာ မရှိခဲ့ပါဘူး။ ကနြျခဲ့တဲ့ အနှဈ ၈၀ -၁၀၀ လောကျ အတှငျးမှာ။ အဲဒါက အဓိက ပွူနာ တခုပါ။ နောကျတခုက အရမျးပွငျးတဲ့မုနျတိုငျးကွီး တခု လာမယျမှနျး ကွိုသိပမေယ့ျ ကုနျးပေါျကို စပွီးတော့ မုနျတိုငျးက ထိတဲ့ အခြိနျမှာ land fall လို့ ခေါျပါတယျ။ အဲဒီဖွဈတဲံအခြိနျမှာ တကယ့ျကို ဧရာဝတီတိုငျးရဲ့ ရအေနိမ့ျဆုံး မွအေနိမ့ျဆုံး၊ နရောတှကေို လူအမြားဆုံး နတေဲ့ နရောတှကေို တဲ့တဲ့ကတြဲ့ အပွငျကို၊ land fall က မွနျမွနျမရှေ့ပဲနဲ့ တနရောထဲမှာ အကွားကွီးနနေတေဲ့ ဥစ်စာက အရမျးကိုဒုက်ခရောကျသှားတာပါ။”
မေး။ ။ ဂပြနျမှာလညျး ဆူနာမိကွောင့ျ လူတှအေမြားကွီးသတေယျ၊ မွနျမာနိုငျငံမှာလညျး ဒီမုနျတိုငျးကွောင့ျ သတေယျ၊ ကွိုတငျမလုပျနိုငျတာထကျ နားမလညျလို့ မသိလို့ပေါ့နောျ။
ဒေါကျတာမိုးကြောျသူ။ ။“မှနျပါတယျ ခငျဗြ။ နောကျ သိသာတဲ့ တခကြျက - အဲဒီနာဂဈတိုကျတဲ့ အခြိနျက ဧရာဝတီတိုငျးမှာ လူတှေ အမြားကွီး ပွငျဆငျထားခွငျးမရှိ၊ ပေါ့ပေါ့ဆဆနဲ့ နတေဲ့ အပိုငျးတှေ ပါနတေဲ့အခြိနျမှာ သူ့ရဲ့ အနောကျဖကျ ဘာမှ သိပျမဝေးတဲ့ ရခိုငျကမျးရိုးတနျးက မုနျတိုငျးခဏခဏ ကတြာ ကွုံဖူးတဲ့ ဂှ နယျတို့ ဘာတို့ဆို သခြော ပွငျဆငျထားတဲ့အတှကျကွောင့ျ သူတို့ တှကေ ဘယျလို ရှောငျတိမျးရမယျ ဆိုတာ အထိကို သူတို့က အလေ့အကငြ့ျရနပွေီးတော့ တောျတောျလေး သကျသာတယျ ဆိုတဲ့ အပိုငျးတှတှေေ့ရတယျ။ ဆိုတော့ ရှေ့ဆကျ သုတသေန လုပျရအုံးမယ့ျ future work က အရမျးကို အရေးကွီးနတေယျ။ ဘာလို့လညျး ဆိုတော့ သမိုငျးကိုလညျး သိဖို့ လိုတယျ။ လကျရှိဖွဈနတေဲ့ အန်တရာယျတှကေိုလညျး ဘယျလိုမြိုး ဘယျလောကျအထိ အသေးစိတျသှားရမလဲ ဆိုတာကို။”
မေး။ ။အဲဒီတော့ ဘာတှေ ဆကျပွီးလုပျဖို့ ရှိပါသလဲ
ဒေါကျတာမိုးကြောျသူ။ ။“ဟုတျကဲ့ပါခငျဗြ။ ဒီဧရာဝတီ မွဈဝကြှနျးပေါျကွီးရဲ့ အပွငျဘကျကနေ ထှကျပွီးတော့၊ ဒီပငျလယျပွငျထဲမှာ တှငျးအနကျကိုတူး - ဒီတှငျးအနကျဆိုတာကလညျး မီတာ ရာဂဏနျး လေးပဲရှိတဲ့ဟာ တခု ကို တူးပွီးတော့မှ သုတသေနကို သသေခြောခြာ ခှဲပွီးလုပျသင့ျပါတယျ။ အဲဒီက ရလဒျတှကေိုယူပွီး ဒီမွဈဝကြှနျးပေါျထဲမှာလညျး အသေးစိတျကလေးတှေ ထပျပွီးတော့ အထောကျအကူ ဖွဈမယ့ျအခကြျတှေ ရှာဖှဖေို့က အဓိက target ဦးတညျခကြျပါ။ ဒီအဓိက targer ကို လုပျနိုငျဖို့ အတှကျကို ပထမစခဲ့တာကတော့ သက်ကရာဇျ ၂၀၀၂ ခုနှဈက အိန်ဒိယနိုငျငံက သုတသေန scientific အခကြျအလကျတှကေ အရမျးကို အရေးပါတဲ့ ဟာမြိုးတှေ့ခဲ့တဲ့ဟာပါ။ အဲဒါတှေ အပေါျ မူတညျပွီးတော့ ကနြောျတို့ အခုအခါ အသေးစိတျ နရောလေးတှေ ရှေးပွီးတော့ သုတသေန လုပျမှာပါ။ အမရေိကနျ ပွညျထောငျစုရယျ၊ ပွီးတော့ အခု ဂပြနျနိုငျငံကနပွေီးတော့ ကနြောျလညျး ပါဝငျမယ့ျ ဥစ်စာကတော့ လာမယ့ျနှဈကနပွေီးတော့ ဒဂုံ တက်ကသိုလျနဲ့ ပုသိမျတက်ကသိုလျက ဆရာတှနေဲ့ တှဲပွီးတော့ အဲဒီက ဆရာ ၁၀ ယောကျကို ဂပြနျနိုငျငံကို ခေါျယူပွီးတော့ တရုတျနိုငျငံနဲ့ ဗီယကျနမျနိုငျငံက အလားတူ delta မွဈဝကြှနျးပေါျဒသေ သုတသေနတှကေို အမွငျခငြျးဖလှယျ၊ ကိုယျတိုငျဓါတျခှဲ၊ ကိုယျတိုငျလေ့လာပွီး ကိုယျတိုငျ လုပျပေးနိုငျတဲ့ အဆင့ျရောကျအောငျ လုပျဖို့ နောကျထပျ ၃ နှဈ မှာ ကနြောျတို့ စီစဉျထားပါတယျ။ ပွီးတော့ ဒီလအကုနျမှာပဲ ရနျကုနျမွို့ နိုဗိုတယျ ဟိုတယျမှာ မီဆာ ဆိုတဲ့ အသုံးခြ ကမ်ဘာမွဆေိုငျရာ သုတသေန ကှနျဖရင့ျ - ၂နှဈ တခါ လုပျတဲ့ အစညျးအဝေးမှာပဲ - ဒါက ဒုတိ အကွိမျမွောကျပေါ့နောျ။ marine geology အဏ်ဏဝါ ဘူမိဗဒေနဲ့ ပတျသကျတဲ့ အလုပျရုံဆှေးနှေးပှဲ workshop တခု လုပျပွီးတော့မှ အခု ကနြောျပွောခဲ့တဲ့ သုတသေနအသဈတှကေို ရှာဖှေ တှေ့ရှိခဲ့တဲ့ ပညာရှငျတှေ၊ အမရေိကနျက ပညာရှငျတှကေိုယျတိုငျလာ၊ လာပွီးတော့ သူတို့နဲ့ အတူ ဆှေးနှေးပွီးတော့ ရှေ့ဆကျ ဘာတှေ လုပျသင့ျတယျ ဆိုတဲ့ လမျးကွောငျးကို ကနြောျတို့ ရှေးခယြျကွမှာပါ။”
ဧရာဝတီကို ပညာရှငျတှေ လေ့လာခငြျကွတဲ့ အဓိက အခကြျက မွဈကွောငျးထပျပိုငျးမှာ ဆညျတှေ မဆောကျသေးတာကွောင့ျ ဖွဈပါတယျ။
ဒေါကျတာမိုးကြောျသူ။ ။“ယနျစီမွဈတို့လို၊ မဲခေါငျတှမှောလို၊ မွဈရဲ့ ထိပျမှာ ဆညျကွီး မဆောကျသေးတဲ့ အတှကျကွောင့ျ ကနြောျတို့ရဲ့ အနညျပို့ခမြှုက သဘာဝ အတိုငျးပဲ လာနသေေးတယျ။ ဒီလို သဘာဝ အတိုငျးပဲ လာနတောမို့လို့လညျး နိုငျငံတကာက ပညာရှငျတှကေ ကမ်ဘာပေါျမှာ သဘာဝ အတိုငျး ကနြျနသေေးတဲ့ မွဈကွီး အကွီးကွီး တခုကို လေ့လာဖို့က အကောငျးဆုံးဟာ ဧရာဝတီမွဈပါပဲလို့ အခု အမြားစုက လေ့လာဖို့ လာနကွေတဲ့ အပိုငျးတှေ ပါတာပေါ့နောျ။”
ဒေါကျတာမိုးကြောျသူပါ။
